Klimaatregeling

Stortregens, hittegolven, stormen; de wereld heeft in de zomer van 2021 de gevolgen van klimaatopwarming gevoeld. Ondertussen is het al zes jaar geleden dat de internationale delegaties in Parijs een wettelijk bindend engagement namen om samen de klimaatopwarming te beperken tot 1,5° celsius (COP 2015).

De EU wil zelfs dat Europa in 2050, als eerste continent, klimaatneutraal is en maakt een schema voor de reductie van de uitstoot van broeikasgassen met tussentijds te halen doelstellingen in 2020 en 2030 (European Green Deal 2019) .

Bij de redactie van de Landschapstekening Kunsten – een sterkte-zwakteanalyse van de kunstensector die Kunstenpunt elke vijf jaar maakt bij het begin van een nieuwe beleidsperiode – vonden we een hoofdstuk over klimaatbewust handelen een vanzelfsprekende insteek voor toekomstplannen in de periode tussen deze twee mijlpalen (Kunstenpunt 2019). Of er klimaatbeleid op maat van de kunstenpraktijk zou worden ontwikkeld, was toen koffiedik kijken.

In deze bijdrage maken we een nieuwe stand van zaken op van de aandacht die het beleid en de kunstensector in Vlaanderen hebben voor dit prangend maatschappelijk thema. 

Duurzaamheid: what’s in a name?

In zijn Strategische Visienota Kunsten van 2020 legt de minister van cultuur het beleidskader voor de kunsten vast op basis van de Beleidsnota Cultuur 2019-2024, het regeerakkoord van de Vlaamse Regering en de Landschapstekening Kunsten. De impact van de klimaatverandering op de kunsten wordt in die Visienota nergens besproken (Jambon 2020); signaalwoorden als ‘klimaat’, ‘energie’ of ‘transitie’ staan er niet in. De minister gebruikt in de tekst het bijvoeglijk naamwoord woord ‘duurzame’ meestal als synoniem van ‘voortdurende’, ‘permanente’ of ‘bestendige’. 

Drie keer wordt het woord ‘duurzaam’ toch gebruikt in een context waarin we een impliciete verwijzing naar groeiend klimaatbewustzijn kunnen verstaan, met name in alinea’s over vormgeving, infrastructuur en internationalisering. Ook de aanmoediging van duurzame (cross-sectorale) samenwerking via de subsidielijn van Innovatieve Partnerprojecten wekt hoop, omdat dit mogelijkheden schept voor samenwerkingen tussen kunstenaars of kunstenorganisaties en partners uit de milieusector of de circulaire economie. 

Een positieve noot is dat Pulse (het Transitienetwerk voor cultuur, jeugd en media waar Kunstenpunt een actieve partner van is) met naam vermeld wordt als kennisnetwerk. Dit bottom-up inititatief, in 2010 mede opgericht vanuit de kunstensector, verbindt een duizendtal individuen en organisaties die in kunsten, cultureel erfgoed, sociaal-cultureel volwassenenwerk, jeugdwerk en media bouwen aan een sociaal-rechtvaardige en duurzame samenleving.

Sinds 2013 draait dit netwerk echter op onzekere jaar- en projectmiddelen. Het heeft financiële stabiliteit op langere termijn nodig. Al twee legislaturen zoekt het cultuurbeleid een passend kader voor deze domeinoverschrijdende werking.

Op vlak van infrastructuur biedt het Fonds Culturele Infrastructuur (FoCI) [1] deels hulp met extra middelen uit het Vlaams Klimaatfonds. Zo kon bijvoorbeeld het Gentse kinder- en jeugdtheater Kopergietery de theaterzaal en repetitieruimte energiezuiniger maken. Maar deze tijdelijke regeling loopt af in 2021, terwijl financiële steun in de toekomst nodig zal blijven. Dat infrastructuur een aandachtspunt in de Strategische Visienota Kunsten is, geeft de gelegenheid om alvast voor dit aspect een brede en langetermijnvisie op duurzaamheid te ontwikkelen.  

Een bewijs dat een duurzaam beleid wel degelijk impact heeft, vinden we bij het Vlaams Audiovisueel Fonds als externe subsidieverlener voor de Vlaamse Gemeenschap. Productiesteun voor een speelfilm of tv-reeks via het VAF gaan gepaard met coaching en tools om zo duurzaam mogelijk te werken. Terwijl de gemiddelde CO2-uitstoot van een filmproductie in de nulmeting in 2013 nog op 83 ton werd bepaald, was die in 2016 al gedaald naar 73 ton. 

Helaas komt de kunstensector zelden in beeld wanneer klimaatbeleid in andere bevoegdheidsniveaus [2] en -domeinen (mobiliteit, energie, water…) op de agenda staat. Bij het uitwerken van maatregelen die de uitstoot van het transport verminderen, zitten wel economische maar geen culturele stakeholders mee aan de tafel.

Terwijl er wel degelijk een link is tussen culturele werkingen en bijvoorbeeld het thema transport. Uit publieksbevragingen weten we bijvoorbeeld dat het aandeel van het publiek dat  zich op een duurzame wijze verplaatst naar een culturele activiteit afhankelijk is van de beschikbare voorzieningen (Wellens 2017b).

Er leeft een nood aan een ruimer en beter afgestemd aanbod van het openbaar vervoer in de vrije tijd, meer openbare fietsenstallingen en veiligere fietspaden … Hoe kan deze kennis uit de cultuursector ingezet worden in dit veranderproces als er geen plaats voor is aan de tafel?

Kunst- en klimaatbeleid: globaal, lokaal, integraal? 

Cultuur en natuur zijn altijd al nauw met elkaar verbonden geweest: de natuur vormt van oudsher een inspiratiebron voor kunstenaars en kunstorganisaties. Zo ook in het Klankenbos van Musica in Pelt, een openluchtmuseum waar bezoekers installaties van achttien klankkunstenaars kunnen ontdekken tussen de bomen. Deze artistieke beleving van de natuur roept vragen op als: “Hoe klinkt het als de wind tegen een grassprietje blaast? Kan een dennenappel ook een muziekinstrument zijn?” 

Een aantal kunstenaars richten zich in hun werk niet alleen op de natuur, maar raken ook aspecten van klimaatverandering en duurzaamheid aan. Beeldend kunstenaar Koen Vanmechelen bijvoorbeeld stelt sinds 1999 vragen over biodiversiteit in zijn Cosmopolitan Chicken Project. [3] Samen met muzikant Stijn Meuris en filmmaker Nic Balthazar was hij in 2014 een van de elf oprichters van Klimaatzaak, een burgerbeweging die via een rechtszaak een beter klimaatbeleid eist. Later sloten nog tien kunstenaars zich bij deze actie aan als ambassadeurs. [4]

Ook architecten en vormgevers werken mee aan ruimtelijke en ecologische dimensies van maatschappelijke transformaties en geven een impuls aan de ontwikkeling van de circulaire economie. Kunstorganisaties als 4AD, Ancienne Belgique, Kaaitheater… en netwerken als Pulse en Greentrack Gent [5] delen hun artistieke visie en praktijkervaringen met duurzame oplossingen (Wellens 2016, Greentrack Gent 2017). Maar financiering vinden voor de vereiste kennis en investeringen is een uitdaging (Wellens 2017a). 

Wanneer het gaat over kunst en duurzaamheid wordt vaak het argument aangevoerd dat duurzaamheid een externe beperking van de artistieke vrijheid zou betekenen, maar daar is lang niet iedereen in het kunstenveld het mee eens. In de relatie tussen kunst en duurzaamheid gaat het immers niet enkel over het beperken van de negatieve impact.

Er is ook een positieve impact mogelijk, die vertrekt vanuit een opvatting van de autonome artistieke praktijk die een bijdrage levert aan maatschappelijke ontwikkeling (Elfving 2017). Het potentieel tot maatschappelijke vernieuwing van de kunsten bestaat dan niet uit sluitende antwoorden of concrete oplossingen, maar wel uit voeding voor het denken en de verbeelding. 

Binnen transitieprocessen worden artistieke praktijken en methodes sterk gewaardeerd, omdat ze de nodige ruimte doen ontstaan voor verbeelding en experiment. Kunstenaars hebben veel ervaring met intuïtief, procesmatig werken en kunnen omgaan met onvoorspelbaarheid en tegenslagen. 

Ecologische uitdagingen tonen zich extra scherp op het internationale vlak. Anders en minder reizen wordt al snel gezien als een verlies op andere vlakken (De Moor 2019). Dergelijke paradoxen en grote vragen worden in de kunstensector niet langer weggemoffeld, waardoor er ruimte is ontstaan om over antwoorden te kunnen nadenken. Er liggen kansen om deze maatschappelijke bijdrage breder te delen via onderzoek en inspirerende praktijk(beeld)verhalen (Swillens 2021). 

Een traject van Kunstenpunt als illustratie: in het kader van het ontwikkelingstraject (Re)framing the International gaven we schrijver, dramaturg en performer Jeroen Peeters een schrijfopdracht over duurzamere internationale mobiliteit (Peeters, 2017). Tijdens sectorontmoetingen verzamelden we daarna reiservaringen met een lage ecologische voetafdruk.

Dit materiaal kreeg een visualisering in onze Start to train-kaart: een kaart met bestemmingen die je met de trein in minder van 6,5u kan bereiken vanuit Brussel. De kaart werd begin 2020 via een netwerk van partners op 1.000 exemplaren gratis verspreid binnen de kunstensector, en werd online tot ver daarbuiten door vele duizenden gedeeld.

Kunst kan ook een waardevolle rol spelen bij de beleidsvorming van steden en gemeenten. In het kader van Agenda 2030 voor duurzame ontwikkeling van de Verenigde Naties werken steden en gemeenten aan de hand van de zeventien Sustainable Development Goals (SDGs) aan het vormgeven van nieuw beleid. Culturele en artistieke partners kunnen daar op een kritische en creatieve manier aan bijdragen en lokaal zelf ook actie nemen. 

Een recent voorbeeld: kunstenaar Anyuta Wiazemsky Snauwaert werkte op vraag van en betaald door Greentrack Gent als ‘embedded artist’ bij de Dienst Milieu en Klimaat van de Stad Gent. De bedoeling was te onderzoeken hoe zij vanuit haar expertise, achtergrond en denkwijze als kunstenaar invloed kan uitoefenen op hun aanpak. Na een verkennende fase werd beslist dat ze zou meestappen in een lopend project, een van de 23 ‘proeftuinen’ voor ontharding in Vlaanderen. 

Een park, bestaande uit drie groenzones gescheiden door verharde kruispunten, zal heringericht worden. Omwonenden maken zich zorgen over de historische waarde van de wijk of het verdwijnen van parkeerplaatsen. Volgens Anyuta wordt de stad van de toekomst niet alleen door specialisten gebouwd. Ze bracht bewoners, ambtenaren, planners en aannemers bij elkaar om wetenschappelijke, technische en praktische kennis van de site onderling te delen. Als ‘embedded artist’ kreeg ze de ruimte om routineuze procedures en technisch jargon in vraag te stellen (Steynen 2020). In 2021 rondde ze haar deelname aan dit project af in de vorm van een artistiek traject met buurtbewoners van het park. 

Dit project met de titel Cultural Adaptations kaderde in een internationale samenwerking met partners in Glasgow, Göteborg en Dublin en werd gerealiseerd met een Creative Europe subsidie (projectleider is Creative Carbon Scotland). Verschillende samenwerkingen rond duurzame thema’s liepen en lopen binnen dit programma met Vlaamse en Brusselse partners: RESHAPE [6], Art Climate Transition [7], SHIFT [8]. Via Interreg krijgen o.a. DEMO [9] en Green Screen [10] Europese steun. 

re/set

En toen was er plots het coronavirus … Alle maatregelen om de volksgezondheid ertegen te beschermen, hebben een grote impact op de kunstensector. Algemeen kan je stellen dat het verbod op of beperkte toegang tot culturele activiteiten en andere bijeenkomsten sinds maart 2020 twee zaken heeft bemoeilijkt voor de kunstensector: de relatie met het publiek, en de relatie met partners binnen en buiten de kunstensector. 

Heel wat zaken stemmen alle actoren tot nadenken: het stilvallen van een aanzienlijk deel van de artistieke productie, presentatie en distributie, een complex kluwen aan financiële repercussies en een mogelijke herindeling van het kunstenlandschap (Leenknegt 2020). 

Corona is niet de grote gelijkmaker die men er soms van maakt. De pandemie zet de grootste problemen van onze tijd op scherp. Dit is niet enkel een gezondheidscrisis: het virus is verbonden met de impact van ons gedrag op het leefmilieu, op zijn beurt verbonden met onze mobiliteit, gelinkt met het zoeken naar faam, uitstraling en de wijze waarop kunst symbolische waarde opbouwt. 

Wanneer onze mobiliteit wordt ingeperkt krijgen digitale toepassingen een vlucht, wat kansen schept voor meer inclusie. Tegelijkertijd kan technologie dwingend en op bedenkelijke waarden gestoeld zijn. In het traject A Fair New World?!bundelt en verbindt Kunstenpunt de grote uitdagingen van vandaag met onderzoek naar de impact van de coronacrisis. 

De gevolgen zijn niet louter negatief: we zien talrijke bottom-up initiatieven ontstaan die zelfs in tijden van fysieke afstand de band tussen kunstenaars, kunstorganisaties, maatschappelijke partners en publiek warm houden. Deze veerkracht geeft hoop: in de kunstensector gaan stemmen op om in plaats van een exitstrategie een open up strategie vorm te geven (Quackels & Van Lindt 2021). Een momentum dient zich aan om de grote systemische verhoudingen en dynamieken te bevragen en volop duurzame transformaties in gang te zetten. 

Kunst als gemeen- en maatschappelijke ruimte 

Extreme weersomstandigheden leiden in de zomer van 2021 tot overstromingen, bosbranden en droogte. Net als door de pandemie worden de meest kwetsbare mensen het eerst en het zwaarst getroffen. In België sterven 41 mensen in de watersnood na hevige regenval op 14 juli 2021 en verliezen duizenden gezinnen hun huis. In dezelfde week komt Fit for 55 uit, het Europese Klimaatplan en deel van de Green Deal. Kort daarna verschijnt het zesde klimaatrapport van het IPCC: de opwarming van het klimaat gaat sneller dan verwacht en wordt onweerlegbaar door de mens veroorzaakt. 

Naast het drastisch verminderen van broeikasgassen hebben we ook adaptatiestrategieën nodig. Economieprofessor Mariana Mazzucato stelt voor om de zeventien SDGs als doel voor alle beleid te nemen. Deze visie verandert alle bestaande paradigma’s: beleid kan geen status quo meer nastreven en groei kan alleen nog als die duurzaam en inclusief is (Mazzucato 2021).

Ze pleit voor nieuwe instituties die burgers en overheid samen moeten ontwerpen. De culturele wereld en de humane wetenschappen spelen voor haar een grote rol in het herstellen van het onderling vertrouwen. Cultuur is een maatschappelijke ruimte waar mensen dromen, grenzen verleggen en het daarover met elkaar oneens kunnen zijn. Tot nu toe verlopen de debatten, in het parlement en in de media, echter polariserend en zo ontstaat er geen consensus over wat ons te doen staat. 

Soms kunnen op het eerste zicht tegenstrijdige benaderingen toch gecombineerd worden. Hierbij is het niet nodig dat alle belangen en ideeën van actoren volledig samenvallen. Een gediversifieerde strategie houdt rekening met gedeelde belangen, legt via experimenten en netwerken koppelingen tussen diverse praktijken en gaat tolerant om met spanningen (Paredis 2014). 

We zien kunstenaars, medewerkers, vrijwilligers en leidinggevenden grote stappen zetten op weg naar een duurzamere kunstenpraktijk. Het ontbreekt niet aan particuliere initiatieven en vrijwillige projecten vanuit diverse hoeken van de kunstensector die in vele gevallen zonder extra ondersteuning bijdragen aan het maatschappelijk transitieproces.

Tegelijk vermijden ze dat de kunst zou gereduceerd worden tot toekomstfabriek. Jarenlang werden klimaatmaatregelen gemaakt op maat van ofwel burgers ofwel bedrijven. Het potentieel van kunst- en cultuurorganisaties ontbrak op de radar. Om echt werk te maken van systeemverandering is een ondersteunend beleidskader geen overbodige luxe.

Voetnoten

[1] Sinds 1998 voorziet de Vlaamse regering een bovenlokale investeringssubsidie (FoCI) voor de bouw, uitbreiding, renovatie en verwerving van grootschalige culturele infrastructuur. In de periode 2017-2021 is het energiezuinig maken van gebouwen een van de drie prioriteiten.

[2] België is een federaal land met gemeenschappen, gewesten, provincies en steden en gemeenten.

[3] De kunstenaar kweekt kippen uit verschillende landen. De installaties en tentoonstellingen van zijn werk werpen licht op kruisbestuiving en diversiteit die er het resultaat van is.

[4] De Klimaatzaak werd gestart in 2014. In maart 2021 oordeelden de rechters in een vonnis dat het Belgische klimaatbeleid zo ondermaats is dat het de wettelijke zorgplicht en de mensenrechten schendt.

[5] Opgericht in 2012 door vier leden, groeide het lidmaatschap van het netwerk tot 56 en zijn zowel grote als kleine culturele Gentse organisaties aangesloten. Nauwe samenwerking met de Stad Gent is gericht op de reductie van CO2-uitstoot en klimaatadaptatie.

[6] Een drie jaar durend onderzoeksproces dat alternatieve organisatiemodellen, structuren en praktijken in de kunsten ontwikkelde in relatie tot maatschappelijke evoluties.

[7] ACT is een project van tien beeldende kunst en podiumorganisaties in tien Europese landen.

[8] Shared Initiatives For Training is gestart door negen netwerken met de financiële steun van het Erasmus+ programma van de EU.

[9] Grensoverschrijdende Frans-Belgische samenwerking voor duurzame ontwikkeling in de hedendaagse muzieksector.

[10] De missie van Green Screen is om de nomadische filmwereld te inspireren en op te leiden door duurzame praktijken te ontwikkelen.

Literatuur

De Moor, M. (2019). About not taking the plane to Kristiansand. kunsten.be

Elfving, T. (2017). Residencies and future cosmopolitics. kunsten.be

Greentrack Gent. (2017). CO2-nulmeting Cultuur en Jeugd 2015. Greentrack.be

Jambon, J. (2020). NOTA AAN DE VLAAMSE REGERING – Betreft: Strategische Visienota Kunsten, in uitvoering van het decreet van 13 december 2013 houdende de ondersteuning van de professionele kunsten (Kunstendecreet). Vlaamse Regering. Lees de samenvatting.

Kunstenpunt (Red.). (2019). Landschapstekening Kunsten: Ontwikkelingsperspectieven voor de kunsten anno 2019. Kunstenpunt.

Leenknegt, S. (2020). Kunstenveld in lockdown. Een verkenning van de mogelijke impact op de kunstenpraktijk. kunsten.be

Mazzucato, M. (2021). Mission Economy: A Moonshot Guide to Changing Capitalism. Allen Lane

Paredis, E. (2014). Pleidooi voor een genuanceerde kijk op transitie. Oikos, 68, 71–86.

Peeters, J. (2018). Transitie-oefeningen voor een duurzamere mobiliteit. Jeroen Peeters over duurzaamheid in een internationaliserend kunstenveld. kunsten.be.

Quackels, A., & Van Lindt, B. (2021, april 20). Een ode aan nabijheid. kaaitheater.be

Stynen, E. (2020). Verbeelding inbedden: welke rol kan kunst spelen bij klimaatadaptatie? kunsten.be

Swillens, V., Decuypere, M., Vandenabeele, J., Vlieghe, J. with Swillens, V. (corresp. author) (2021). Place-Sensing Through Haptic Interfaces: Proposing an Alternative to Modern Sustainability Education. Sustainability, 13 (8), 1-14.

Wellens, N. (2016). Naar een duurzame kunstenpraktijk: Een verkenning van baanbrekende organisaties en initiatieven. Bijdrage naar aanleiding van trefdag 2016 van Pulse Transitienetwerk Cultuur. kunsten.be.

Wellens, N. (2017a). Wie gaat dat betalen? kunsten.be

Wellens, N. (2017b). Kunst- en vliegwerk. kunsten.be

Over Towards Sustainable Arts

Deze tekst verscheen als bijdrage in de publicatie Towards Sustainable Arts. European best practices and policies van Boekmanstichting, het Nederlands instituut voor kunst, cultuur en aanverwant beleid. De publicatie onderzoekt hoe duurzaamheid vorm krijgt in zeven Europese landen en biedt inspirerende voorbeelden en best practices voor kunstenaars, culturele organisaties en beleidsmakers.

In zeven hoofdstukken onderzoeken experts uit Tsjechië, Finland, Vlaanderen, Duitsland, Nederland, Schotland en Spanje hoe culturele organisaties in hun land duurzamer worden, hoe kunstenaars omgaan met de klimaatcrisis en welke rol cultuur heeft in de algemene transitie naar een groenere samenleving.

Het project Naar duurzame kunst is een initiatief van de Boekmanstichting: het Nederlands instituut voor kunst, cultuur en aanverwant beleid. Uit onderzoek van de Boekmanstichting en Bureau 8080 in 2019 bleek dat de motivatie om zich met duurzaamheid bezig te houden bij culturele organisaties over het algemeen hoog was, maar een gebrek aan geld, tijd en kennis werd vaak genoemd. Vanuit de overtuiging dat er veel kennis te halen valt uit initiatieven en beleid in verschillende landen, is dit project gestart met als doel verschillende ideeën en perspectieven samen te brengen in de vorm van een digitale publicatie.

Nikol Wellens