Kunstenveld in lockdown

Een verkenning van de mogelijke impact op de kunstenpraktijk

Een eerste evident gevolg zijn gezondheidsproblemen: een deel van de bevolking — waaronder mensen actief in de kunsten — geraakt besmet met het coronavirus COVID-19. Het lijkt een open deur intrappen, maar het is belangrijk om het verschil te duiden met de gevolgen van de overheidsmaatregelen om de kans op besmetting tegen te gaan. De voorbije weken ging de aandacht in de sector en het publieke debat over de kunsten vooral naar deze gevolgen. Het zijn deze die we ook verder zullen verkennen in dit artikel.

Algemeen kan je stellen dat het verbod op culturele activiteiten en andere bijeenkomsten twee zaken voor mensen in de kunstensector sterk heeft bemoeilijkt:

1) de relatie met het publiek 
2) de relatie met andere spelers binnen en buiten die kunstensector.

Deze twee aspecten ontleden we eerst. Daarna bekijken we het drukst bediscussieerde topic, namelijk de economische impact. We sluiten af met enkele voorlopige en voorzichtige becijferingen in verband met de coronacrisis.

De innige band met het publiek

Kunst (podiumkunsten, muziek, beeldende kunsten, literatuur etc.) wordt betekenisvol in interactie met het publiek. Door de verplichte afgelasting van voorstellingen, concerten, tentoonstellingen, sociaal-artistieke en kunsteducatieve activiteiten, auteurslezingen, cinemabezoeken en andere evenementen wordt de band met de (live aanwezige) toeschouwer of toehoorder doorgeknipt. Dat fundamenteel inzicht verklaart het talrijke bottom-up initiatief vanuit de kunstensector om op een alternatieve manier connectie te maken met hun publiek (I).

Die alternatieve manier verloopt meestal via een online kanaal. Veel kunstenaars en organisaties delen nu op sociale media of hun website bijvoorbeeld captaties of livestreams van voorstellingen, concerten en lezingen, virtuele expobezoeken, podcasts of tekstmateriaal. De ene keer gaat het over gloednieuw werk, de andere worden opnames uit het archief opgerakeld. Sommige initiatieven moedigen zelfs cocreatie aan (bv. Lennart Heyndels’ “Overdub Project”). Merk op dat het gros van die acties gratis is. Het publiek hoeft, in tegenstelling tot veel afgelaste evenementen, niet te betalen om van deze digitale content te genieten.

Daarnaast kan men deze acties ook vanuit een arbeidspsychologisch perspectief bekijken. Het onderzoek “Loont Passie?” leert ons dat waardering en feedback van een publiek een niet te onderschatten onderdeel vormen van de arbeidstevredenheid van kunstenaars. In veel gevallen zullen de alternatieven om tijdens de coronacrisis een publiek te bereiken niet dezelfde mate van tevredenheid teweegbrengen—denk aan de kunstenaars die gewend zijn om in interactie te treden met een livepubliek. Toch verwachten we dat deze initiatieven, die de band met toeschouwers en toehoorders van op afstand warm houden, een belangrijke rol spelen in het psychosociaal welzijn van kunstenaars.

Interdependenties met andere spelers

We bespreken hoe de verstoorde relatie met andere spelers binnen en buiten het kunstenveld repercussies heeft voor het ontwikkelen en maken van kunst en voor het brengen van die kunst naar het publiek.

Ontwikkeling, productie en participatie

In sommige kunsttakken is de band met medekunstenaars even fundamenteel als die met het publiek. Denk aan ensembles, groepen, gezelschappen, filmcrews of architecten- en designbureaus. Of denk aan participatieve kunstpraktijken, waarin het onderscheid tussen publiek en medekunstenaars wordt opgeheven. De artistieke producties die zij maken, ontstaan net in groepsinteractie. Daarbij mogen we zeker niet de bijdrage van ondersteunende diensten vergeten, zoals geluids- en lichttechnici, cameramensen, stagehands of rekwisiteurs.

Samenwerken met anderen aan een artistiek werk is niet volledig uitgesloten in tijden van quarantaine. Er zijn voldoende digitale tools voorhanden die het mogelijk maken om op afstand samen te discussiëren, te componeren, te schrijven enzovoort. Maar de vraag rijst dan hoe dit het creatieproces beïnvloedt en of er bepaalde aspecten van dat creatieproces niet onvermijdelijk live, in fysieke nabijheid van de medemakers, moeten gebeuren.

Ook de kunstenaars die vooral individueel hun werk ontwikkelen dienen hier vermeld. Sommigen (denk o.a. aan beeldend kunstenaars) zijn immers afhankelijk van materialen en werktuigen die door derden worden verschaft. Zijn die niet voorhanden, dan is hun artistieke werk ook gedeeltelijk of volledig verhinderd.

Een belangrijk bijkomend aspect is hier de plek waar ze met met die materialen aan de slag gaan en waar ze die stockeren. Wie een atelier of repetitieruimte huurt (of er een bezit die geen onderdeel is van de eigen woonst), geraakt door de beperkte mobiliteit en het samenscholingsverbod simpelweg niet tot op die plek. Om dezelfde redenen sluiten ook werkplaatsen en residenties hun deuren.

Presentatie, distributie en promotie

Tussen kunstenaar en publiek zijn er nog tal van andere spelers die de gevolgen van de crisis ervaren. Dat gaat dan over presenterende organisaties, festivals, (freelance) curatoren en programmatoren, galeries, managers, agenten, winkels, cinema’s, distributeurs enzovoort. Ook voor hen wordt de relatie met het publiek en met kunstenaars zwaar verstoord.

Onder hen zie je tevens initiatief om het publiek via, onder andere, (video)captaties en virtuele rondleidingen mee te laten genieten van de kunst die ze zelf presenteren of distribueren of waarvoor ze promotie voeren. Hier zie je eveneens veel gratis acties, maar sommige zaken worden via een betalende formule ter beschikking gesteld. Kunstenaars kunnen uiteraard zelf aan betalende distributie op afstand doen (zie het afgebeelde voorbeeld van Kevin Reynaert), al dan niet via reeds bestaande (online) verkoopskanalen.

Bij voorgaande moeten twee belangrijke noten geplaatst. Ten eerste gelden de beschreven gevolgen van de coronacrisis niet voor alle spelers die zich tussen kunstenaar en publiek bevinden. Streamingplatformen(Spotify, Netflix en YouTube behoren tot de bekendste) kunnen bijvoorbeeld nog steeds op dezelfde manier hun luisteraars en kijkers bedienen (en bereiken al dan niet meer mensen tijdens de quarantaine). Ten tweede gebeurt betalende distributie op afstand niet helemaal online. Als het gaat over fysieke objecten zoals kunstwerken of muziekalbums, moeten die nog steeds via post- en koeriersdiensten worden verstuurd. Daar zorgt de coronacrisis natuurlijk voor verstoringen of vertragingen.

Economische impact

Het topic waar spelers uit de kunsten zich het meest bezorgd over tonen in artikels, interviews, reacties en open brieven zijn de economische gevolgen (II). En die zijn voor zowel individuele kunstenaars als kunstenorganisaties behoorlijk complex.

Impact op artistieke activiteiten

Verschillende van de hierboven beschreven artistieke activiteiten — werk produceren, presenteren en distribueren — genereren eigen inkomsten voor de betrokken kunstenaars, kunstwerkers en organisaties, via ticketing, verkoop van werken, uitkoopsommen, coproducties enzovoort. Die lopen ze mogelijk mis als die activiteiten niet plaatsvinden (III). Bovendien maakt men schulden als op voorhand gemaakte investeringen (voor de opbouw van een tentoonstelling of een podium, geboekte transportkosten enzovoort) niet worden terugverdiend — zelfs al verplaatst men de activiteit naar een latere datum.

Wanneer men subsidies (projectmatig of structureel) ontvangt — of werkt met een taxshelter — stelt zich eveneens een probleem. Mogelijk kan men de activiteiten niet volbrengen waarvoor men wordt ondersteund. Wat betreft de Vlaamse cultuursubsidies en de federale taxshelter, hebben de overheden al laten weten zich flexibel op te stellen in geval van overmacht. Dit zijn echter niet de enige overheidsdomeinen en -niveaus waar kunstenaars en kunstenorganisaties in de praktijk ondersteuning van krijgen.

Drie zaken zijn belangrijk om hier in het achterhoofd te houden. Ten eerste gaat het niet alleen over evenementen die afgelast zijn tijdens de periode van het samenscholingsverbod. Als men als groep verhinderd is om samen te creëren of te repeteren of als men als individuele maker niet verder kan werken, dan heeft dat natuurlijk een impact op de mogelijkheden na de periode van lockdown.

Ten tweede is er het internationale karakter van de Vlaamse kunstensector. In de Landschapstekening Kunsten wordt dat als een sterkte omschreven, maar ook als iets dat bedreigingen met zich meebrengt. Crisissituaties zoals een pandemie tonen zich extra scherp als men internationaal actief is. Op een gegeven moment zullen het gevaar van besmetting en de navenante maatregelen afnemen in België. Vermoedelijk woedt de crisis dan nog volop in een ander deel van de wereld. Wie buiten België actief is, wie nauw samenwerkt met buitenlandse kunstenaars en organisaties of wie buitenlandse subsidies ontvangt, heeft dan nog steeds een probleem (IV).

Ten derde weten we niet hoe het publiek (in België en daarbuiten) zal reageren als de maatregelen zijn afgelopen. Mogelijk vermijdt een deel van dat publiek grote groepen mensen, uit schrik om alsnog besmet te geraken. Dat kan gevolgen hebben voor de publieksopkomst en de daaraan verbonden inkomsten.

Impact buiten het artistieke

Het beschreven inkomstenverlies door het wegvallen van artistieke activiteiten is eigenlijk slechts een deel van het plaatje. Kunstenaars wijken als ‘multiple job holders’ immers af van de reguliere arbeidssituatie. Onderzoek toont dat slechts een minderheid zijn of haar inkomsten volledig van hun artistieke kernactiviteiten haalt. Die worden meestal gecombineerd met andere jobs binnen en buiten de kunsten, gaande van onderwijzer tot werk in de horeca. Daarbij doorkruisen ze vaak verschillende sociale statuten.

De gevolgen van de crisis voor andere sectoren werken dus ook rechtstreeks door op een aanzienlijk deel van het kunstenveld in Vlaanderen en Brussel. Bij het becijferen van de economische verliezen voor individuele kunstenaars zal het bijgevolg niet volstaan om naar de artistieke activiteiten alleen te kijken. Omgekeerd komen multiple job holders mogelijk in aanmerking voor de diverse steunmaatregelen voor verschillende sectoren en sociale statuten. Er staat ‘mogelijk’, omdat de specificiteit van hun jobcombinaties en hun opdrachten er evenzeer voor kan zorgen dat ze door de mazen van het net vallen. Bovendien is er enige administratieve knowhow nodig om als individuele kunstenaar je weg hierin te vinden [V].

Ook voor kunstenorganisaties geldt dat ze hun inkomsten halen uit een diversiteit aan bronnen en die bronnen zijn niet per se artistieke activiteiten. Sommige huizen halen bijvoorbeeld inkomsten uit horeca-activiteiten of zaalverhuur. Bij kleinere organisaties kan het voorkomen dat een van een van de betrokkenen private middelen investeert, al dan niet bekomen via andere arbeid dan artistieke.

Enkele cijfers

Kunstenpunt trachtte een ruwe, voorlopige schatting te maken van afgelaste, uitgestelde of onderbroken evenementen. Dit gebeurde op basis van haar eigen databanken (zie ook hier).

Zijn er al cijfers voorhanden die de gevolgen op de Vlaamse kunstensector helpen tastbaarder te maken? Het antwoord is ja, maar rekening houdende met het voorgaande weten we dat deze cijfers A) slechts deelaspecten vatten van de hele impact op de kunstenpraktijk en B) nog zullen wijzigen als de crisis zich wereldwijd ontplooit en dus ook voor dat specifieke deelaspect onvolledig zijn.

We probeerden een beeld te krijgen van geplande evenementen van 10 maart 2020 (het begin van het verbod op culturele evenementen) tot en met 31 augustus 2020 (de voorlopige einddatum van het verbod op massaevenementen in België en een aantal andere landen). We baseren ons voor deze schatting op cijfers van eerdere jaren, die we extrapoleren naar 2020. Dat levert het volgende op:

Dezelfde cijfers werden gebruikt in dit artikel op VRT NWS. Het gaat hier voor alle duidelijkheid over evenementen die tussen maart en augustus zouden plaatsvinden. Dit houdt dus eigenlijk nog geen rekening met alles wat zou worden voorbereid in deze periode en omwille van een samenscholingsverbod nog kan uitblijven.

Voorts circuleren er verschillende bevragingen in de kunsten- en cultuursector over de impact van de coronacrisis, zoals het Meldpunt COVID-19 in Cultuur van kunstenaarsplatform SOTA/State of the Arts (bekijk hier de resultaten) , de bevraging van Circuscentrum in de Vlaamse circussector of de ledenbevragingen die bij belangenbehartigers zoals oKo en VVC lopen. In verschillende van die bevragingen wordt ook gepeild naar financiële verliezen. Zo kwam SOTA op 17 maart naar voren met een voorlopige raming van 1,75 miljoen euro verlies bij 400 verschillende cultuurwerkers actief in België.

Tot slot

Dit artikel heeft niet de pretentie een haarscherp en volledig beeld te bieden van het Vlaamse kunstenveld in coronacrisis. Het is een eerste verkenning en probeert voorzichtig een kader te schetsen om de situaties waarmee de sector geconfronteerd wordt een plaats te geven in een breder plaatje.

In die verkenning identificeerden we de fysieke gezondheid van kunstenaars en kunstwerkers, hun psychosociaal welzijn, hun economische situatie en de aard van hun artistieke praktijken als de plekken waar de coronacrisis ingrijpt. Die gevolgen zijn niet louter negatief: we zien talrijk bottom-up initiatief ontstaan dat zelfs in tijden van sociale distantie de band met het publiek warm houdt. Toch zijn er heel wat zaken die tot nadenken stemmen: het stilvallen van een aanzienlijk deel van de artistieke productie, presentatie en distributie, een complex kluwen aan financiële repercussies en een mogelijke hertekening van het landschap.

Voetnoten

[I] Voor een overzicht van bottom-up initiatief uit de sector, zie bv. dit artikel op VRT NWS of Podiumaanhuis.be (video-opnames van voorstellingen en concerten, verzameld door Cultuurconnect). Voor een overzicht uit Nederland, zie de website van de Boekmanstichting.

[II] Zie bv. het artikel “Het financiële slagveld genaamd Corona” van Wouter Hillaert in Rekto:Verso. Zie voorts ook de oproep van State of the Arts, GALM, NICC en de Acteursgilde voor “Een covid-19 noodfonds voor de culturele sector!”, de petitie van Acteursgilde en Artists United om tijdelijke werkloosheid te verlenen aan kunstenaars en technici met korte contracten of de open brief uit de Europese podiumkunstensector over ‘Fair treatment of freelance artists during the COVID-19 crisis’.

[III] Minister Jambon riep op om tickets van culturele evenementen niet terug te vragen. Verschillende cultuurhuizen contacteren mensen die tickets kochten voor afgelaste evenementen met de vraag of ze al dan niet willen afzien van hun terugbetaling (of om een compensatie via een waardebon).

[IV] Kunstenpunt geldt hier zelf als voorbeeld: een internationale conferentie die in het kader van het Creative Europe-project RESHAPE zou plaatsvinden, is noodgedwongen digitaal moeten gaan.

[V] Nikol Wellens legt in dit artikel uit wat de verschillende opties van vervangingsinkomen zijn voor freelancende kunstenaars.

Simon Leenknegt