Een jaar corona in de kunsten

Bekijk hier de slides met een selectie van krantenkoppen en een voice-over, of lees het artikel verder onder de presentatie.

Voorjaar 2020. Lockdown één.

Paniek en vastberadenheid. 

De eerste lockdown ging in terwijl het protest tegen de cultuurbesparingen – later deels teruggeschroefd – nog nazinderde. Ontreddering, vastberadenheid en samenhorigheid gingen hand in hand. Veel kunst werd gratis online gedeeld, vooral in de vorm van korte video’s.

In de kunsten leidden bekende problemen met de statuten van makers en freelancers al snel tot sterke sociale onzekerheid bij een grote groep mensen. Midden april lanceert State of the Arts SOS Relief. Dat is een online platform dat mensen die iets kunnen missen verbindt met wie zich in acute geldnood bevindt. No questions asked.

In mei verenigen beroepsorganisaties en platformen uit de cultuursector zich in de Artiestencoalitie. Ze willen een krachtigere en meer eenduidige stem laten klinken aan de Vlaamse en federale overheden. Ze bepleiten bij uitstek de noden van de individuele kunstenaar en freelancer.

Tegelijk wordt er hard gewerkt aan sectorprotocollen, een sectorgids, een noodfonds en ondersteuningsmaatregelen op Vlaams en federaal niveau, zoals versoepelde toegang tot werkloosheid. 

De hete zomer van 2020

Dansen met het virus 

Al in april gaan de eerste versoepelingen in, gevolgd door een exitplan in mei. Musea mogen vanaf juni terug open. Ook mag er opnieuw worden gerepeteerd.

Vanaf juli zijn binnenactiviteiten voor maximaal 200 mensen toegelaten, buiten voor maximaal 400. Kort daarna worden die teruggeschroefd tot respectievelijk 100 en 200.

Ondertussen werken overheden koortsachtig aan steunmaatregelen. Voor ondernemingen komen er hinder- en compensatiepremies, en het overbruggingsrecht. Voor werknemers wordt de tijdelijke werkloosheid wegens overmacht toegankelijk gemaakt.

Een noodfonds van 65 miljoen euro wordt opgericht dat structureel gesubsidieerde kunstenorganisaties moet toelaten een stuk van de geleden verliezen op te halen. Ze worden ook geacht geld te laten terugvloeien naar de kunstenaars en freelancers met wie ze concrete plannen hadden. 

Een terugval in augustus naar strenge tot draconische maatregelen is niet zonder reden. Een tweede golf wordt maar op het nippertje vermeden.

Steun en improvisatie

De willekeur waarmee lokale besturen de deuren van cultuurhuizen sluiten roept vragen op. Ruim 160 cultuurhuizen zetten een Red Alert actie op poten uit vrees voor een nieuwe lockdown.

Na onderhandelingen blijkt een cultureel najaar met de handrem op mogelijk. Maar op dat moment hebben vele organisaties al maatregelen getroffen door heel wat personeel tijdelijk werkloos te maken.

Er wordt uiteindelijk maar zo’n 12,4 miljoen euro uitgekeerd. Het noodfonds voorziet ook ondersteuning voor “kwetsbare kernspelers”, beter bekend als de cultuurcoronapremie: een forfaitaire tegemoetkoming van 1500 euro voor wie niet op andere steun kan rekenen. Daarvan wordt 3,15 miljoen euro uitgekeerd aan 2090 personen.

Ook steden en gemeenten krijgen hulp, voor een bedrag van 87 miljoen euro. Minister Jambon verwacht dat 20 miljoen hiervan naar cultuur zal vloeien, maar garanties worden gevraagd noch gegeven. Het subsidiariteitsbeginsel speelt hier.

Sommige makers en freelancers vallen op dat moment nog steeds tussen de mazen van het vangnet. Na lang overleg en politiek debat wordt werkloosheidssteun ook voor deze groep makkelijker bereikbaar gemaakt. Helaas laten de uitkeringen voor velen daarna toch nog maanden op zich wachten.

Begin augustus wordt de Crisiscel Cultuur opgericht: een brede coalitie tussen een aantal sterke commerciële spelers, gesubsidieerde organisaties en kunstenaars. Ze gaan op wekelijkse basis in gesprek met het kabinet Jambon over de maatregelen naar aanleiding van corona. 

Ondertussen in Alden Biesen

Al in de Strategische Visienota Kunsten (april 2020) werd een hervorming van het Kunstendecreet aangekondigd. Bezwaar  uit verschillende hoeken tegen fundamentele hervormingen tijdens een crisis van ongeziene proportie mag niet baten. Wel wil de overheid over haar plannen in gesprek met de kunstsector. Daartoe wordt begin juli een pluriforme groep mensen samengebracht in Alden Biesen.

Tijdens twee driedaagses buigt de groep zich over de plannen en schrijft er een reflectienota over. Vooral een nieuwe categorie van organisaties, de zogenaamde kerninstellingen, zet kwaad bloed.

Kerninstellingen zijn kunstorganisaties die voor twee termijnen ondersteund zullen worden in plaats van één termijn, mits zij een voldoende grote omzet hebben en voldoen aan een aantal bijkomende criteria. Het feit dat zij ook beheersovereenkomsten moeten ondertekenen doet vragen rijzen over politisering en onafhankelijkheid.

Verder komt er ook kritiek op geplande hervormingen van het beurzensysteem, en daarnaast vreest men voor een budgettaire aderlating bij de kleine en middelgrote organisaties. Die vormen een cruciaal element in het artistiek ecosysteem zoals we het vandaag kennen en zijn een belangrijke steunpilaar voor kunstenaars in Vlaanderen en Brussel.

Ondertussen in de wereld

Maar de zomer van 2020 was vooral heet om een andere reden. Naar aanleiding van de moord op George Floyd in de VS en recurrent politiegeweld met raciale inslag in België komen op 7 juni 10.000 mensen samen in Brussel om een vuist te maken tegen systemisch racisme.

De antiracistische beweging bestaat uiteraard al vele decennia, ook in de kunsten. Vandaag echter wordt het thema terug nadrukkelijker op de agenda gezet. En zo’n dertig jaar nadat Kimberlé Crenshaw de term intersectionaliteit lanceerde, worden nu in één beweging ook andere vormen van uitsluiting – denk aan gender, sociale status, gezondheid – in toenemende mate aan de kaak gesteld. 

Najaar 2020, lockdown twee.

“Den blok erop”. Kwaad, afgemat en verdeeld. 

Het najaar met de handrem op blijkt van korte duur. Gedetailleerde protocollen, sectorgidsen en andere afspraken vermogen niets tegen stijgende besmettingscijfers. Een tweede lockdown staat voor de deur.

Aan het begin van de tweede lockdown wordt de culturele activiteitenpremie gelanceerd met de resterende middelen uit het noodfonds. Het regent aanvragen. Op enkele maanden wordt 35 miljoen euro verdeeld.  

Lockdown twee verloopt in een andere sfeer dan de eerste: afgemat, perspectiefloos, afwachtend. Meer gepolariseerd. Iets apathischer ook: de brexit-deal – die nochtans een grote impact kan hebben op de internationale spreiding van onze kunsten – lijkt als een fait-divers te passeren, ondanks een stevig en informatief dossier van Cultuurloket. 

Tijdens de verstrengingen komt er de ambitieuze relancenota van de regering Jambon. Die zet in op digitalisering en infrastructuur. Dat zijn thema’s die al eerder en ook door Europa naar voren werden geschoven.

Die langetermijnstrategie botst echter met de nood aan acute ondersteuning. State of the Arts publiceert hierover een open brief. Uitgeput door de steeds wijzigende regels kondigen intussen verscheidene cultuurhuizen aan minstens tot maart 2021 dicht te blijven. 

En toch, en toch…

Ondanks de ellende begint er op artistiek vlak steeds meer te bewegen. Musea en tentoonstellingsruimtes worden binnen de mogelijkheden die corona biedt druk bezocht. Galeries doen het goed. Uit de projectenronde van september wordt 4,4 miljoen uitgekeerd aan beurzen en projecten.

Er komen ook steeds meer coronaproof acties, er wordt gestreamd, audio en video worden gedeeld. Kunstenpunt bericht erover in zijn Re/set-reeks. Achter de schermen blijven repetities zo goed en zo kwaad mogelijk doorlopen. 

De online versie van Drumming door Rosas toont dat het artistiek verantwoord streamen van live dans een haalbare (maar dure) kaart is. Met Antigone in Molenbeek en Tiresias toont Toneelhuis dat internationaal lovende recensies ook met online theater kunnen worden gescoord. De gesprekken over digitalisering in productie, in creatie, in ontwikkeling, in presentatie, worden meer matuur. 

StuBru start met #ikluisterbelgisch en Canvas lanceert de Tootssessies om kunstenaars een extra duw in de rug te geven. In januari is er de lancering van het voorlopig tijdelijke kanaal Podium19 in een coproductie met onder meer de Vlaamse Kunstinstellingen en de openbare omroep. 

Voorjaar 2021: op naar het rijk van de vrijheid? 

Het voorjaar kent een optimistische start. Er komen vaccins, de besmettingscijfers dalen, we dromen van een festivalzomer. Voor dat laatste leggen ministers Crevits (economie) en Demir (toerisme) gezamenlijk 60 miljoen euro ondersteuning op tafel.

De overheid richt task forces op die de relance in cultuur moeten begeleiden. Voor de middellange termijn draait het om het ontwikkelen van nieuwe ideeën, werkvormen en praktijken die de culturele sector weerbaarder moeten maken in een veranderende omgeving na corona. Zowel Cultuurloket als de sectorale steunpunten worden hierbij betrokken.

Er is dus licht aan het eind van de tunnel, maar dat schijnt zwakjes. Cultuurcentra worden ingezet als vaccinatiehubs, maar het is onduidelijk hoe lang dat zal duren en wat de gevolgen zijn voor de cultuursector. Het Red Alert-initiatief van eind augustus wordt gespiegeld door een Green Light-actie eind februari: men wil perspectief op heropening.

Maar net op dat moment gaan de cijfers opnieuw de lucht in. De eerste zomerfestivals gooien de handschoen in de ring. 

Ondertussen is het Kunstendecreet principieel goedgekeurd in de Vlaamse Regering. Een aantal heikele kwesties zijn doorgeschoven naar een volgend regeringsbesluit. Het wordt een uitdaging om het nieuwe decreet tijdig door de parlementaire en administratieve molens te jagen. 

Kijken we vooruit naar komend najaar, dan wordt – als alles goed gaat en de relance vaart neemt – een grote flessenhals verwacht in het culturele aanbod. Iedereen heeft zin in een Roaring Twenties, maar het is koffiedik kijken hoe die eruit zal zien: business as usual of a fair new world?

Tom Ruette

Ann Overbergh