Corona snoeit, digitaal bloeit?

We denken meteen aan de sociaal-economische positie van de kunstenaar, die met heel wat kunst- en vliegwerk net boven water (maar vaak ook net eronder) wordt gehouden. De reguliere marktwerking die inkomsten oplevert via live publieksevenementen viel weg, gevolgd door een voorzichtige relance die gepaard ging met een reeks steeds wijzigende regels.

Kunstenpunt wil samen met het kunstenveld de contouren van een “Fair New World” uitzetten. In deze tekst focussen we op de rol en evolutie van de digitale transformatie. We beginnen met een stand van zaken van waar de kunstensector stond begin 2020.

Digitalisering in de kunsten voor corona. De Landschapstekening

Uitdaging 1 is het omgaan met de harde aandachtseconomie, waarin relevantie = zichtbaarheid. De democratisering van productie, distributie en promotie maakt het moeilijk om je te onderscheiden, of om als publiek je een weg te banen in het rijke aanbod. De strijd om aandacht en zichtbaarheid (en dus relevantie) vergt tijd, kennis en energie. Ook voor de reflectie over kunst is dat een uitdaging. Kunsttijdschriften vechten voor hun bestaan, terwijl bij de gevestigde kanalen in prime-time weinig ruimte is voor inhoudelijk-artistieke diepgang.

Uitdaging 2 is de dubbele waardekloof die de digitale transformatie met zich meebrengt. Ten eerste blijft veel van de financiële waarde hangen bij de technologieaanbieders. Ten tweede hebben kunstenaars of organisaties die de nieuwe digitale mogelijkheden weten te grijpen een voorsprong. Het ontwikkelen van digitale skills is een essentieel onderdeel van professionalisering. Zo gebeurt de administratie van sociale zekerheid voor kunstenaars in 2020 via het digitale artist@work platform, lijkt de toegang tot materiaal voor artistieke ontwikkeling uit bibliotheken en archievente wachten in goed verstopte digitalecatalogi, en is promotie via sociale media cruciaal bij publiekswerving.

De derde uitdaging is digitale maturiteit. De Landschapstekening schrijft: “In een context waar er [..] een quasi-ongelimiteerd aanbod is van digitale technologie […] is de keuze voor technologie niet altijd even makkelijk en onschuldig. [.. D]igitale maturiteit is net bewust, weloverwogen en soms traag beslissen wanneer welke technologie rijp is om op in te zetten [..]” Het gaat over bewuste keuzes maken, veeleer dan over “mee zijn”.

Digitale transformatie tijdens corona

Uitdaging 1: Aandachtseconomie

Naar aanleiding van corona is een logische next step gezet in de digitale distributie van kunst. Net als bij opgenomen muziek, film en boeken, die al langer digitaal distribueren, is er intensief geëxperimenteerd met streamen van voorstellingen, concerten of tentoonstellingen Maar hoe vindt het publiek vandaag “reliëf” in dat digitale aanbod? Sommige cultuurjournalisten hebben tijdens de eerste golf een tijd lang wekelijkse selecties gebracht uit het groeiende digitale aanbod, maar dat is gestopt. Podium Aan Huis bundelde een tijdje digitale versies van podiumvoorstelllingen, maar zonder gids om het publiek te begeleiden.

Tegelijk leren de analyses van Podium Aan Huis ons dat het publiek werd aangetrokken door nieuwsberichten in traditionele media, om daarna weer af te kalven. Bovendien werden slechts zelden captaties helemaal uitgekeken. Het digitale aanbod bereikte vooral het bestaande theaterpubliek. Dat roept vragen op voor de toekomst: hoe maken we dergelijke platformen duurzaam, hoe zorgen we ervoor dat online publiek geboeid blijft kijken, en hoe zit het met publieksverbreding? Is het gewenst dat een (soort van) captatie een tweede uiting wordt naast de live voorstelling? Gaan kunstenaars in de toekomst nadenken over verschillende versies van eenzelfde werk: eentje voor live distributie, eentje voor digitale distributie, misschien zelfs eentje voor een hybride vorm, afhankelijk (of onafhankelijk) van de coronaregels op een gegeven moment? 

Voor het delen van beeldende kunst en live muziek is geen apart platform opgericht naar aanleiding van corona, en mede daardoor zijn geen overkoepelende analyses beschikbaar. Wel is er de analyse van cultuurparticipatie tijdens de corona-crisis door het Kenniscentrum Cultuur- en Mediaparticipatie, besteld door publiq. Ook daaruit blijkt dat een digitaal aanbod, zelfs wanneer het gratis is, het lastig heeft om traditioneel moeilijk bereikbare publieken te verleiden. De sociale kloof lijkt tijdens de lockdown eerder groter dan smaller te zijn geworden. Ook lijkt het moeilijk de interesse van het bestaande publiek verder te verbreden. Met andere woorden: online presentatie mag afstanden en grenzen in principe relatief maken, het cultuurpubliek houdt vast aan wat het kent.

Uitdaging 2: Verdienmodellen

Tijdens de lockdown is met wisselend succes gezocht naar alternatieve bronnen van inkomsten. In beeldende kunsten is sterk ingezet op digitale promotie, participatie en verkoop. Sommige kunstenaars en organisaties voor beeldende kunst probeerden via inkomsten uit digitale participatie en/of verkoop de wegvallende inkomsten van makers deels te ondervangen. Ook sommige musea en tentoonstellingsplekken maakten hun collecties en kunstwerken online gratis toegankelijk met het oog op promotie.

Voor podiumkunsten en de (live) muzieksector is de situatie anders. Zij moeten het hebben van ticketverkoop bij live evenementen, en die zijn sterk beperkt. In de podiumkunsten is men vaak minder geneigd om digitale captaties van voorbije voorstellingen te beschouwen als een te verkopen “product”, en in zekere zin geldt dat ook voor concerten. Tijdens de lockdown werden heel wat archiefcaptaties gratis ter beschikking gesteld, dit om de band met het publiek warm te houden, en/of vanuit een sociaal engagement. Vanuit datzelfde engagement zagen we ook heel wat gratis tentoonstellingen en muziekoptredens.

Nieuw werk valt natuurlijk wél vaker binnen een verkoops- en marktlogica. Zeker in de muzieksector is er al meer ervaring met digitale distributie. Daar is dan ook relatief snel geëxperimenteerd met betalende digitale concerten en festivals.

Podiumkunstenaars en muzikanten zijn ook aan de slag gegaan met de fysieke beperkingen die het coronavirus oplegt, en ontwikkelden alternatieve betalende formats die alsnog inzetten op fysieke ontmoeting. Prikkelend waren de formats die virtueel en fysiek combineren in een hybride presentatievorm: een (corona-proof) fysieke beleving, samen met “virtuele” deelnemers die een alternatieve ervaring krijgen. Het vergt voorbereiding en know-how, maar de experimenten tot nu toe zijn bemoedigend. Is dat een houdbaar model? 

Uitdaging 3: Digitale skills en maturiteit

Al voor corona stelden organisaties zich de vraag hoe de interne werking te organiseren door correct gebruik te maken van de juiste digitale tools. De kunstwerkers die tijdens de eerste golf niet op tijdelijke werkloosheid waren gezet, werden tot thuiswerken aangezet. Voor velen ging dat gepaard met de intensivering van hun digitale communicatie: meer mails en berichten, videoconferencing en een paperless bureau. Zeer uiteenlopende processen gingen digitaal: bv. een inhoudelijke discussie over de artistieke visie van een werk werd gevoerd via een gedeeld tekstdocument, medewerkers werden in tijdelijke werkloosheid geplaatst via de webapplicatie van het sociaal secretariaat en de sociale zekerheid, en de interne zorg voor het welzijn van collega’s verliep via videoconferenties.

Daarnaast confronteert die meer digitale manier van werken ons met de uitdaging om informatie anders te structureren, zoeken en vinden. Denk bijvoorbeeld aan het ontsluiten van parels uit de eigen archieven: dat vergt het opsporen en uitvlooien van contracten om houders van intellectuele eigendomsrechten in kaart te brengen [zie ook webinar TRACKS over auteursrechten].

Weinig kunstorganisaties zijn echter in staat om een archivaris aan te werven, en bovendien situeert het probleem zich deels buiten hun werking. Want wie geraakt wegwijs in al het online moois in de beeldbanken van de stadsarchieven, de metadatacatalogus van meemoo, de uitstekende archiefpagina’s van heel wat organisaties, …? Er is bijzonder veel informatie beschikbaar gemaakt, maar nog steeds is er een slag te slaan als het gaat over gidsing en doorzoekbaarheid.

Het is een boeiende vraag welke van de digitale tools die in gebruik zijn genomen ook in gebruik zullen blijven, en welke we laten vallen zodra we kunnen. Als bijvoorbeeld het live contact met programmatoren of curatoren wegvalt, of vervangen wordt door digitale vergaderingen of presentaties, zal dit een weerslag hebben op de spreiding en verkoop van kunst op langere termijn, of net niet? En wat zal dit betekenen voor dit soort ontmoetingen en pitches in de toekomst?

En op welke manier beïnvloeden “democratiserende” online platformen zoals instagram en YouTube de artistieke expressievorm zelf? Tijdens de kick-off van A Fair New World?! hoorden we de discussie tussen een kunstenares die jarenlang bouwde aan een eigen digitaal platform, ontwikkeld volgens haar eigen artistieke eisen, en een kunstenares die YouTube en instagram in een mum van tijd had omarmd (inclusief artistieke restricties) om een online artspace op te richten. Als digitale commerciële platformen de theaters, concertzalen en tentoonstellingsruimtes van morgen zijn, hoe zien zij er dan uit?

En hoe zit het intussen met het publiek voor al die digitale kunst? publiq bestelde een brede bevraging naar cultuurparticipatie in en na coronatijden. En hoewel de groep van mensen die de weg naar het grotere online aanbod vond gegroeid is, lijkt digitalisering een aantal cruciale kwesties niet op te lossen. Zo blijft “nieuwe zaken ontdekken” ook in een digitale wereld moeilijk, groeit de sociale ongelijkheid tussen participanten en niet-participanten ondanks het grote gratis aanbod, en is het online aanbod ontoereikend om het broodnodige sociale aspect van cultuurbeleving te vervangen.

Conclusie

We stipten aan dat publiek, makers, onderzoekers en kunstwerkers worstelen met information overload. De schermmoeheid na een dag digitaal werken maakt de digitale promotie van online kunst via diezelfde schermen er niet makkelijker op.

Tijdens de lockdown hebben vele makers en organisaties een samenleving in crisis troost, warmte, kritische reflectie en emotie geboden. Maar de digitale platformen waarop die kunst laagdrempelig beschikbaar is, is in handen van commerciële spelers. En die opereren vanuit een winststreven en nopen makers soms tot artistieke concessies. Hoe gaan makers om met de mogelijkheden én beperkingen van het digitale medium?

Heel wat kunst werd gratis online gedeeld. Dat komt de soms precaire sociaal-economische situatie van kunstenaars niet ten goede. De betalingsbereidheid voor online kunst blijft erg beperkt. Op die manier is het onwaarschijnlijk dat een waardevol verdienmodel ontwikkeld wordt in een radicaal digitale context. We mogen daarbij niet vergeten dat de kunstensector enorm gevarieerd is wat verdienmodellen, inkomstenbronnen, digitale mogelijkheden en werkprocessen betreft. 

De coronacrisis heeft de digitale transformatie in de kunstensector aangescherpt. Een grens is verschoven. Digitaal werken maakte al deel uit van de meeste werkprocessen, maar nu is deze evolutie een versnelling hoger geschakeld. Wie zal zich voor vergaderingen nog ver willen verplaatsen als een videoconferentie ook kan? In een sector waarin erg veel draait om persoonlijk menselijk contact valt nog te bezien hoe een nieuw evenwicht in de (digitale) toekomst eruit kan zien.

Voorbeelden

De voorbeelden die we hier aanhalen zijn uiteraard niet exhaustief. Voor meer voorbeelden, bezoek bv. uitinhuis.be. Een ander overzicht vind je bij cultuurconnect. En meemoo zette haar Archief voor Onderwijs ook open voor leerlingen. Een algemeen overzicht van de impact van corona op de kunstensector vind je het grote overzicht van Kunstenpunt.

Enkele voorbeelden van hoe er in de beeldende kunst sterk is ingezet op digitale promotie en verkoop:

• Ballroom is een expo met betaalbaar werk van 8 kunstgaleries tijdens Antwerp Art Weekend. Door de Coronacrisis is Ballroom Project#2 een online initiatief geworden ter ondersteuning van kunstenaars: een gecureerd online verkoopplatform aan van unieke kunstwerken en edities tussen €60 en €2.500. 70% van de verkoop gaat naar de kunstenaars.
• Kunstenaar Kevin Reynaert maakte een 2000-stukkenpuzzel van zijn edities ‘The Act of Patience’. Een zeer moeilijke puzzel om de quarantaine door te brengen, wordt opgestuurd via de post.
• Confinement Challenge: De galerie Geukens & De Vil hebben de Belgische kunstenaars van de galerie (Philip Aguirre Y Otegui, Ruben Bellinkx, Peter De Meyer, Gideon Kiefer, Sofie Muller, Ane Vester en Shirley Villavicencio Pizango) gevraagd om werk te maken in hun studio tijdens lock-down. De werken worden online verkocht, allemaal voor dezelfde zeer democratische prijs van 2.600 euro. Het helpt de kunstenaars en kansen voor burgers om een reflectie over dit bijzondere moment in de geschiedenis thuis te hebben.
• Promotiegaleries zetten in lockdown samen online platforms op: in Vlaanderen zetten Galerie Sofie Van de Velde en One-Plus galerie de “Wunderwall” op, een steeds wijzigende virtuele tentoonstelling met kunstenaars uit hun galeries, aangevuld met beloftevolle kunstenaars zonder galerie.
• Art Brussels stelde de editie van 2020 uiteindelijk uit naar 2021. Er werd wel een online alternatief voorzien ism Gallery viewer, waarop drie weken lang kunstwerken van meer dan honderd door Art Brussels geselecteerde galeries te zien en te koop waren.
• Veilinghuis Bernaerts doet online veiling in mei
• …

Enkele gratis voorbeelden uit beeldende kunst

• het “print@home kleurboek gemaakt door artiesten in tijden van Corona”, 
• het prentenboek voor volwassenen van Jef Geys, 
• het kleurboek Huis van Papier door het Frans Masereelcentrum, 
• DiVersions V2 is a project initiated by Constant vzw. In seven on-line installations, artists show how digital collections of cultural institutions could welcome very different and even opposing views
• …

Digitale toegang tot collecties en kunstenwerken in beeldende kunst:

• Via de hashtag #MuseumAtHome delen Brusselse en Belgische musea favoriete stukken uit hun collectie, virtuele rondleidingen of huidige tentoonstellingen via hun sociale media
• Museum M is gesloten, maar brengt een aantal digitale initiatieven: virtuele 360°-tour doorheen huidige en voorbije expo’s (Nel Aerts, Pieter Vermeersch, …), podcast over een mysterieuze vondst bij de restauratie van het praalgraf van Hendrik I van Brabant, het eerste nummer van het nieuwe magazine van M verschijnt online, deelt video’s uit verleden op youtube en via Instagram
• Mu.ZEE nodigt wekelijks een kunstenaar of vormgever uit om op een raampartij van het museumgebouw een uitwisbare tekening te maken over Mu.ZEE.
• Expo ‘Present’ van Stefan Vanfleteren in FOMU is gestopt, maar FOMU biedt een aantal videocasts waarin het werk van Stefan Vanfleteren wordt beschreven en waarin een virtuele tour door de expo wordt geboden.

Voorbeelden van archiefcaptaties uit podiumkunsten en muziek die ter beschikking werden gesteld (een ander overzicht bij CEMPER):

• Theater FroeFroe zet archief van videocaptaties van voorstellingen open (wachtwoord: froefroe)
• Ook al bestaand initiatief opnieuw onder aandacht: MM Channel, met captaties van producties bij de Muntschouwburg
• Peeping Tom zet videocaptaties van zijn eerste trilogie van theatervoorstellingen integraal online via Vimeo
• Toneelhuis zet opnames en luisterfragmenten online (Huistoneel)
• A Two Dogs Company zette “Conversations (at the end of the world)”, “END” en “UNTITLED” op Vimeo
• Hof Van Busleyden doet allerlei online initiatief, oa opnames van gespreksavonden van het “Neverending Park” (ism ARSENAAL/LAZARUS)
• En er wordt gebundeld op podiumaanhuis.be
• De Koningin Elisabethwedstrijd stelt video en audio uit hun archieven ter beschikking
• De Ancienne Belgique stelt al langer een reeks concertcaptaties online ter beschikking via youtube.
• De Hartenspelers van theaterwerkplaats Het Gevolg gaan online.
• Om binnen het diverse, digitale aanbod ook kunst- en cultuurbeleving een plek te geven en leerkrachten te ondersteunen bij het afstandsonderwijs, heeft hetpaleis mijnpaleis.spot ontwikkeld. Op dit platform wordt online muzische vorming beschikbaar gesteld.
• …

Hier enkele voorbeelden waar nieuw werk wordt gemaakt met het oog op inkomsten:

• Skagen & DeStudio: Mathijs F. Scheepers en Korneel Hamers maken WhatsApp theater:
• Of net over de grens: Toneelgroep Maastricht voert muziektheatervoorstelling ‘Brieven uit Genua’ online op (dus geen videocaptatie maar live online)
• Het artists unlimited! festival (AU! Festival) was een betalend livestream festival op 26 april (10 euro), met optredens van Belgische artiesten
• “De Gentse blueszanger Tiny Legs Tim laat zich niet genadeloos vellen door het virus, en zoekt een uitweg om toch nog brood op de plank te krijgen: hij speelt twee interactieve concerten die in 25 huiskamers kunnen beluisterd en bekeken worden. Tim speelt zijn concerten via ZOOM. Maximaal 25 mensen kunnen er betalend op inschrijven. “Ik wil onderzoeken of de muziekliefhebbers bereid zijn om te betalen voor dat soort concerten”, vertelt Tim.
• Danny Theuwis, de programmator van Leuven Jazz, een van de eerste festivals die sneuvelden door de lockdown, bracht de organisatoren van elf Belgische jazzfestivals (waaronder Gent Jazz, Jazz Brugge, Jazz Middelheim, Brosella en Jazz à Liège) bij elkaar en stelde een tweedaags festival samen met het kruim van de Belgische jazzscene. Op vrijdag 29 en zaterdag 30 mei kunt u vanaf 18 uur online concerten meemaken van onder anderen De Beren Gieren, Glass Museum, ­Urbex, Nordmann, Compro Oro, SCHNTZL, Tuur Florizoone, An Pierlé Quartet, Eve Beuvens en Bram De Looze. Enkele van de 24 concerten zijn om praktische redenen op voorhand opgenomen, maar de meeste worden live gestreamd vanuit een van de zes zalen in Flagey (Brussel). Voor 15 euro (meer betalen mag ook) kunt u dan live kijken via de speciaal in het leven geroepen website jazz.be. Omdat sommige concerten gelijktijdig plaatsvinden, blijven alle opnames nog een week beschikbaar voor de tickethouders.
• Eefje de Visser had zich samen met haar entourage voorbereid op een tour, maar die kwam er niet door lockdown. Men zat al een tijdje met het idee om een concertfilm te maken en dat kwam in een stroomversnelling. De concertfilm is bij De Visser thuis opgenomen en wordt gedistribueerd vanaf 3 juli: in cinema’s in België en Nederland en via VOD online
• Tomorrowland heeft niet zomaar wat DJ’s van thuis uit laten werken, maar heuse fysieke/virtuele omgevingen gebouwd en gefilmd/streamed en daar meer dan een miljoen tickets voor verkocht, een kaskraker!
• …

Enkele voorbeelden van nieuw werk dat niet gratis wordt aangeboden:

• Het Nieuwstedelijk brengt negen minivoorstellingen, op negen donderdagen, om negen uur ‘s avonds. Elke week verlekkeren één acteur en één auteur van Het Nieuwstedelijk het publiek met een gloednieuw theaterstuk.
• In Antwerpen heeft het kunsthuis Opera Ballet Vlaanderen woensdag een live performance gegeven. Het werd ook opgenomen en digitaal verspreid als ‘videominiatuurtje’. Gelijkaardige kleinschalige optredens die opgenomen worden, volgden later. Ze worden gedeeld onder de noemer #verbeeldingleeft.
• Zwangere Guy doet een liveregistratie in een lege AB-concertzaal. ‘(Ceci n’est pas un) livestream’ bewandelt de gulden middenweg tussen liveshow en filmstream. Voor de volkse rapper is de AB een tweede thuis. Zijn ‘homemovie’ is in drie dagen gerepeteerd en opgenomen op verschillende plekken van de muziektempel en werd gemonteerd als concert.
• Leden van Brussels Philharmonic gaan de uitdaging aan om een nieuw instrument aan te leren tijdens de lockdown in ‘Lockdown Lessons’ (de challenge is via video’s te volgen)
• Klarafestival: openingsconcert van Brussels Philharmonic en Ute Lemper vond op 12 maart plaats voor een lege zaal, maar werd live uitgezonden op Klara, Klara.be en de Klara-app.
• Ansatz Der Maschine laste optredens af, maar zette generale repetitie van show in Wilde Westen op hun facebookpagina
• Metalband Fleddy Melculy liet een gepland optreden in Kavka Zappa (Antwerpen) plaatsvinden zonder publiek. Het concert was beschikbaar via livestream. Ze plannen oudere videocaptaties van optredens ook online beschikbaar te maken.
• Ensemble Stokman en Vos moesten concerten annuleren en organiseerden een concert zonder publiek dat via een livestream op hun Instagrampagina te zien was (opname niet beschikbaar)
• Pianist Daan Vandewalle nam ism Concertgebouw Brugge 46 werken op piano op in de Kamermuziekzaal. Elke dag brengt CGB een van de stukken online via hun sociale media.
• …

Enkele voorbeelden waar er op een alternatieve manier toch voor een fysiek publiek gewerkt werd. Het gaat dan over 

• buitenpodia (bv. KVS en Cie Marius), 
• gedeelde infrastructuur (bv. Fakkeltheater, Bozar en Kanal), 
• alternatieve infrastructuur (bv. Vooruit en De Brakke Grond), 
• wandelvoorstellingen (bv. Circus Ronaldo en De Maan)
• Grotere huizen kondigden aan hun hele werking te willen herdenken (bv. Kaaitheater, NTGent). 
• De Roma organiseerde in juli elke donderdagavond een muzikaal diner in zijn restaurant Amor.
• In Leuven vonden de Anderhalvemetersessies plaats tijdens 12 dagen op 12 buitenlocaties en met meer dan 120 coronaproof activiteiten.
• Zilleghem Folk vzw organiseerde een zomercafé in open lucht in het Klokhof in Loppem dat het jaarlijkse festival vervangt dat niet doorgaat door de coronacrisis.
• Drive-in Music Days
• …

Enkele voorbeelden waarbij er met een hybride publiek werd gewerkt:

• Sense and sensibility in NTGent
• Debatmomenten Theaterfestival
• …

Tom Ruette