Over digitalisering in de kunsten: wat leeft in beleid, bovenbouw en sector?

Met betrekking tot digitalisering in de kunsten (of deels overlappende domeinen) identificeren we hier: Kabinet Sven Gatz, Departement CJM, Cultuurconnect, Publiq, VIAA, Packed, Kunstenpunt, Faro, Socius, Lasso, Demos, Vitamine C, Mooss, Cultuurloket, FlandersDC, Poppunt, KunstWerkt, Danspunt, OpenDoek, Breedbeeld, Koor&Stem, Muziekmozaiek en Vlamo.

Eerst even verder terugblikken op misschien wel de eerste omvangrijke publicatie over digitale technologie in de kunsten: “E-cultuur” (Esmans en De Wit 2006). In die publicatie wordt ook al vastgesteld dat digitalisering een “system changer” is die om zich heen grijpt en alle aspecten van de kunstenpraktijk raakt (productie, distributie, promotie en consumptie). Tekenend voor de tijd is wel de nadruk die gelegd wordt op het gegeven van een “netwerkruimte”, gegeven de opkomst van sociale netwerken. Een goede reminder om niet te sterk te focussen op trendy technologieën in deze tekst.

Hieronder dan een overzicht van wat er in pakweg de afgelopen 5 jaar over digitalisering in de kunsten gezegd is door de beleids- en bovenbouwspelers.

Eerst even de beleidsniveaus van het kabinet Gatz en het departement Cultuur.

• Het kabinet van Minister Gatz schreef een strategische visienota (Gatz 2017), specifiek voor digitale cultuur. In de tekst worden 7 speerpunten naar voren geschoven: (1) culturele content is open, bereikbaar en bruikbaar, (2) digitale innovatie, (3) digitale expertise, (4) radicaal digitale organisaties, (5) digitale basisinfrastructuur, (6) creatie van kwaliteitsvolle digitale content en digitale duurzaamheid, en (7) beleidsinstrumenten. Voor zover ik weet heeft niemand geprobeerd om die visienota op het niveau van Cultuur te vertalen naar specifieke speerpunten voor de kunsten.
• Het Departement Cultuur, Jeugd en Media heeft het begrip e-cultuur en digitalisering ernstig opgepikt. In een reeks onderzoeksprojecten werden vooral technische thema’s uit de erfgoedsector naar voren geschoven, en is de link naar de kunstensector eerder indirect. Daarnaast verscheen er in het boek Reflecties (Departement Jeugd, Cultuur en Media 2018) een hoofdstuk waarin wordt ingegaan op “De stuwende impact van digitaal”.

Dan de organisaties met een specifieke digitale opdracht en nog een link met de kunsten: Cultuurconnect, Publiq, VIAA en Packed.

• Cultuurconnect wil een brug slaan tussen lokale cultuurhuizen, bibliotheken, overheden, technologiespelers en artistieke initiatieven. Met betrekking tot het digitale zijn er heel wat diensten en experimenten te vinden voor het bibliotheekwezen, en waar de kunsten in beeld komen gaat het heel vaak over publiek (jongeren bereiken, divers publiek, UiTgezocht) en consumptie (digitale muziekbeleving, ticketing en livestreaming). Het experiment Creative in Residence gooit het over een andere boeg. Met betrekking tot de evenementen en opleidingen die Cultuurconnect organiseert vinden de kunsten ook hun gading met Dig It Up, Digital Arts Education Uncovered en Festival Digital Uncovered.
• Het kunstenaanbod in Vlaanderen en Brussel zou je moeten terugvinden in de databanken van Publiq. In relatie daarmee komt Publiq ook regelmatig naar buiten met inzichten over dat aanbod (zone 30 en aanbodsanalyse) en hoe het aanbod tot bij het publiek kan gebracht worden (meer publiek, UiTPas, digitale marketing).
• Voor VIAA heeft digitalisering een hele specifieke invulling. Hun kernopdracht bestaat uit het digitaliseren van audiovisueel archiefmateriaal van onder meer kunstensectorspeler dat opgeslagen ligt op analoge dragers. Hierdoor krijgt digitaliseren een zeer concrete invulling. Maar omdat VIAA op deze manier een centraal verzamelpunt wordt voor digitaal en online beschikbaar archiefmateriaal onderzoeken zij ook hoe dat materiaal ontsloten kan worden via Het Archief. In een eerste project werd daarbij gekeken naar het onderwijs, wat een link met e-learning biedt.
• Een andere (digitale) erfgoedspeler die nauwe banden onderhoudt met de kunstensector is Packed. Twee projecten van Packed springen in het oog. Ten eerste is er TRACKS dat uitlegt hoe je zorg kan dragen voor je eigen archief en collectie, in verplichting in het recentste Kunstendecreet. Ten tweede is er het werk rond wikimedia waarin onder meer ook gegevens van Kunstenpunt opgeslagen worden in de WikiData; een centraliserende Linked Open Data databank.

Ten derde behandelen we kort de steunpunten: Kunstenpunt, Faro en Socius.

• Dan steken we de hand in de eigen boezem van Kunstenpunt. Bij Kunstenpunt was digitalisering vooral iets waar we zelf mee moesten leren omgaan. Maar juist door die praktische ervaring hebben we wel iets opgestoken, zeker op het vlak van data en gegevensanalyse. Met een post-kwantitatieve bril op verzamelen en hanteren we cijfermateriaal terwijl we ook de complexiteit van inhoudelijke vragen proberen te respecteren (Leenknegt, Ruette, en Janssens 2018).
• De collega’s van Faro trekken de Collegagroep Digitale Participatie. Hier ligt uiteraard een focus op de erfgoedsector. Maar tegelijk zijn bepaalde inzichten (zie de publicatie over de visie van Saskia Scheltjens (Van Oost 2019)) toch ook relevant voor de kunsten. Zo haalt ze aan dat digitale strategie veel breder gaat dan een digitale communicatiestrategie. En nog belangrijker: “Elke nieuwe toepassing wordt ontwikkeld met de bezoeker voor ogen. Pas daarna wordt bekeken of er aansluiting is met de technologie.”
• Bij Socius worden digitale evoluties van nabij gevolgd, onder meer door het gebruik van een scoop.it over digitale innovatie en e-learning. Op de eigen blog staan er bij tijden ook relevante teksten met betrekking tot leren, digitale transformatie, organiseren, kennismanagement, digitale storytelling, etc. Fundamenteel is ook de (al iets oudere) publicatie Sociaal-Cultureel werk in de digitale samenleving (Callens 2011) waarin de topics digitale inclusie, anders verenigen, anders leren, anders cultuur beleven, anders werk organiseren en anders maatschappelijk actief zijn worden aangehaald. Een hele lijst aan tools en tactieken sluit de publicatie af.

Dan zijn er een aantal organisaties die belendende domeinen aanraken: Lasso, Demos, Vitamine C, Mooss, Cultuurloket, Pulse en FlandersDC.

• Lasso wil cultuurparticipatie en kunsteducatie in en rond Brussel vergroten en versterken. Zij hebben geen vormingsaanbod of onderzoeksagenda, maar realiseren projecten. De projecten zijn niet toegespitst op digitale technologie, maar in het project van videokunstenaar BEAM en tieners is er door de aard van de kunstvorm uiteraard wel digitale technologie ingezet.
• De plek waar participatie in de cultuursector (en belendende domeinen) wordt gevolgd is Demos. Zij hanteren geen specifieke programma’s rond digitale technologie, maar publiceerden in hun kenniscentrum wel twee artikels. Het eerste artikel gaat over digitale storytelling en het tweede artikel gaat over digitale ongelijkheid en e-inclusie.
• Vandaag onder de vleugels van Publiq wil Vitamine C een duurzaam, lerend en boeiend netwerk voor cultuureducatie zijn. Zij ontplooien hun activiteiten onder meer door middel van CultuurKuur. Daarin is er ook bij tijden aandacht voor “De A in STEAM” (Arts in Science, Technology, Engineering, Arts & Medicine). Zij zijn ook een actieve deelnemer bij DigItUp en PickIt.
• Om kinderen, jongeren en hun begeleiders warm te maken voor kunst bestaat er Mooss. Hier zien we twee concrete acties: een vorming omtrent het gebruik van een app op de iPad om mee te schilderen, en een project rond digital storytelling.
• Bij Cultuurloket konden we geen specifieke documenten vinden die over digitalisering gaan. Nochtans is het organiseren van een cultuurorganisatie of zichzelf organiseren als cultuurwerker gedigitaliseerd. Bij sociale secretariaten gebeurt de on-boarding helemaal digitaal, zaken rond belastingen en BTW kunnen ook online afgehandeld worden, etc. In welke mate moet Cultuurloket hier ondersteuning bieden?
• Hoewel Pulse niet meteen een digitale opdracht heeft, zie je toch de component digitalisering af en toe terugkeren. In een atelier rond duurzaam erfgoed is digitalisering een kernelement, en bij de praktijksafari’s bij 4AD en Stadslab 2050 speelde digitale technologie ook een rol.
• Op het randje van de kunsten vinden we nog FlandersDC, voluit Flanders District of Creativity, als aanspreekpunt voor ondernemen in de creatieve sector. Hier zien we, niet ontoevallig, een lange lijst aan items op de website die met digitalisering te maken hebben en betrekking hebben op artificiële intelligentie, blockchain, chatbots, internet of things, etc. Ongeveer elke hippe technologische trend is wel behandeld. De combinatie van technologie en de kunsten is echter dun bezaaid. Zo zien we enkel een interview met een kunstenaar over innovatie en kruisbestuiving.

Tot slot nemen we ook even de amateurkoepels onder de loep: Poppunt, KunstWerkt, Danspunt, OpenDoek, Breedbeeld, Koor&Stem, Muziekmozaiek en Vlamo.

• Voor amateurmuzikanten is er Poppunt, dat toch wel een aantal adviezen heeft omtrent digitale technologie, vooral met betrekking tot verkoop en promotie (pers, website, sociale media en nieuwsbrief).
• De plek voor amateurs in de beeldende kunsten is KunstWerkt. Ook zij bieden geen concrete ondersteuning met betrekking tot digitale technologie in de (amateur) kunstenpraktijk. Nochtans zijn er heel wat digitale verkoopsplatformen opgedoken voor beeldende kunst. Het is bekend vanuit de muzieksector dat dit een impact kan hebben op de waardeketen.
• Het Danspunt raakt de GDPR aan, een algemene verordening rond privacy die zeker een impact heeft op de manier waarop er digitaal gecommuniceerd kan worden via nieuwsbrieven en massamailings.
• Opendoek organiseert een aantal vormingen rond geluids- en videotechniek en coaching rond multimediagebruik, en daarin speelt digitale technologie uiteraard een rol. Ook bij de opleiding rond communicatie wordt specifieke aandacht besteed aan sociale media.
• Omdat Breedbeeld ondersteuning biedt aan onder meer mediakunst is digitale technologie sterk geïntegreerd in het maakproces. Er zijn dus geen specifieke acties rond het digitale, maar interessant is wel een databank met experten in computerprogramma’s die gebruikt worden in het creatieproces van audiovisuele producties.

Ik vond voor de amateurkoepels Koor&Stem, Muziekmozaiek en Vlamo in hun vormingen, hun projecten noch in hun specifieke aanbod extra aandacht voor digitale technologie.

Het kan bijna niet anders dan dat ik zaken over het hoofd heb gezien. Laat het me zeker weten, dan vul ik aan! Mail me via tom@kunsten.be of maak een comment in dit document.

UPDATES

• 12/03/2019: De Vlaamse Kunstcollectie heeft een ambitieuze strategische agenda voor 2019–2013 met betrekking tot digitalisering.
• 15/03/2019: Sociaal Fonds voor de Podiumkunsten geeft aan dat zij vormingen aanbieden om ervoor te zorgen dat medewerkers in podiumkunstenorganisaties mee kunnen zijn met recente digitale tools. En daarbij kijken ze verder dan communicatietools!

Tom Ruette