Leren, denken en doen: duurzame solidariteit in tijden van crisis

De crisis is de norm geworden

Aanleiding voor het gesprek was de huidige oorlog in Oekraïne, maar natuurlijk zijn er ook de oorlogen in Syrië, Afghanistan en vele andere plekken; de pandemie en de klimaatcrisis …

Misschien is deze snelle opeenvolging van radicale verschuivingen geen crisis, maar het nieuwe normaal. En als we daarvan uitgaan, wat kunnen we dan veranderen in onze (kunst)praktijken? Wat kunnen makers doen, wat is de rol van kunstorganisaties? 

Vaak veroorzaken dit soort crisissen wel een golf van solidariteit en steun vanuit de kunstensector, maar die reacties ebben ook snel terug weg. Hoe kunnen we duurzame mechanismen van solidariteit creëren, die bestaan en werken nog vóór een crisis toeslaat, en die achteraf blijven bestaan? 

Culturele instellingen zitten vaak in reactie-modus. We zijn net brandweerlui, die pas aankomen ná de ramp. In de regio waar ik vandaan kom, gaan we van crisis naar crisis. Het is de norm geworden. Om die uitdagingen aan te gaan, moeten instellingen en organisaties de krachten bundelen. Van solidariteit als moreel concept naar solidariteit als actie, via gezamenlijke initiatieven of programma’s.

Abdullah Alkafri

Denker en doeners

Instellingen kunnen heel concrete solidariteitsacties opzetten.Zo vertelt An Vandermeulen dat heel wat kunstorganisaties Globe Aroma nu contacteren om een residentie of andere tijdelijke ruimte aan te bieden voor makers uit Oekraïne. Maar wat met kunstenaars op de vlucht uit andere gebieden? 

Misschien kunnen we een permanent systeem opzetten waarin staat welke organisatie wanneer een ruimte ter beschikking heeft, als een soort Airbnb voor de kunsten. Want zelfs één dag onderdak kan veel betekenen voor iemand die normaal op straat slaapt. Als er een intermediaire organisatie is die de mensen en de ruimtes kan verbinden, moeten de instellingen in kwestie zich bovendien geen zorgen maken over praktische zaken.

Kunstenaar Samah Hijawiuit het publiek merkt op dat kunstorganisaties misschien wel een plek kunnen bieden om tijdelijk te verblijven, maar dat er voor de mentale en psychologische impact van gedwongen vertrek nood is aan professionele begeleiding. Een culturele instelling kan en moet niet in die positie van “saviour” gaan staan, want het ontbreekt aan expertise en mankracht om dat te dragen. 

Wat Alexandra Tryanova opvalt in de tragische situatie met Oekraïne en andere crisissen is dat we nog steeds niet veel weten over de kunstscenes van landen in crisis. Nochtans is een instelling de plek bij uitstek voor alles wat met kennis en contextualisering te maken heeft. 

Een instelling werkt met kennis: ontvangen, delen, ontsluiten, borgen. Er is nood aan kennisdeling, waarbij we kunstenaars niet enkel ontvangen en verder helpen vanuit menselijk perspectief, maar waarbij instellingen naar de makers luisteren, zorgen voor representatie en bijdragen aan een correct discours. 

Alexandra Tryanova

Een pleidooi dus voor meer nieuwsgierigheid en tegen stereotypering. Kunstenaar Nastya, sinds drie maanden gevlucht naar België vanuit Oekraïne, treedt Alexandra bij. Mensen hier kennen de geschiedenis en de context van het land en zijn kunstensector niet. Ook moderator Milica Ilic beaamt dat we in het Westen erg weinig weten van wat zich in Oost-Europa afspeelt.

In zekere zin lijkt dit sterk op hoe we naar de Arabisch sprekende wereld kijken, met veel vooroordelen en sterke veralgemeningen. Instellingen kunnen dit proberen verhelpen door makers een platform te bieden, naar hen te luisteren en van hen te leren, inzichten op te bouwen en te delen, bij te dragen aan de dekoloniale strijd en de popularisering van mensenrechten. 

Moeten we eerst het veld deconstrueren en erover reflecteren alvorens over te gaan tot actie? Het is goed om over jezelf na te denken, want zonder zelfreflectie kom je nergens. Maar naast denkers, is er ook nood aan doeners. Al die lagen moeten er zijn: vanuit het heel praktische en simpele kan een actie groeien, en vanuit dat experiment kun je uiteindelijk gaan nadenken over beleidsbeïnvloeding.

An Vandermeulen

Bovendien kunnen instellingen ook ontmoeting faciliteren zodat ze nieuwkomers wegwijs kunnen maken in de sector, en hen met elkaar en met mensen hier in contact kunnen brengen. Heel wat zogenaamde “nieuwkomers” zijn hier al jaren. Welke ervaringen kunnen zij met ons delen? Hoe vermijden we dat recent gevluchte kunstenaars door dezelfde ellende moeten als zij die hen voorgingen? Kunnen we dus werk maken van een ruimte om te leren van die unieke ervaringen?

Hani Rustom uit het publiek haalt het voorbeeld aan van het playback theater, een sociale theatervorm die zorgt voor gemeenschapsvorming. Hun Solidarity Festival for Ukraine bracht kunstenaars uit meer dan zeventig landen samen, zowel online als fysiek, en haalde via performances middelen op voor kunstenaars in Oekraïne. 

Erg belangrijk volgens Hani, die opgeleid is als psycholoog, was de menselijke verbinding die ze met de makers in Oekraïne konden maken.

Voor getraumatiseerde mensen helpt het het zenuwstelsel te kalmeren als je je gezien en gehoord weet. Daarnaast boden we kunstenaars ook ruimte. En we sensibiliseerden kunstenaars in Europa, dat ook zij een kamer in hun huis konden vrijmaken om iemand uit Oekraïne een plek te geven. Een mooi en succesvol model, dat nu een vervolg krijgt met een solidariteitscampagne voor de Palestijnse zaak.

Hani Rustom

Voor Hani is het playback theater een manier om ook als kunstenaars iets te kunnen doen: ruimte bieden, sensibiliseren, geld zoeken om een verschil te maken, ook al is het op kleine schaal.

Van de kunsten naar andere sectoren en het beleid

Denken, praten of doen? Actie ondernemen of de zaken overlaten aan professionals in de sociale sector? Abdullah Alkafri wil het of/of-denken kritisch bevragen. We kunnen ook nadenken over hoe je concrete acties en kennisdeling kunt combineren.Misschien moeten culturele organisaties daarvoor nog veel meer buiten hun eigen sector durven kijken? Zo hebben we meer inbreng nodig van juridische instellingen, media, sociaal geëngageerde organisaties … 

Het is belangrijk dat zo’n proces van solidariteit zich niet louter in de bubbel van kunst en cultuur afspeelt. Hoe zorg je dat verschillende domeinen interageren in plaats van elk afzonderlijk actie te ondernemen? En kan de cultuursector tot de politieke sfeer doordringen? Pas dan kun je naar grotere oplossingen op zoek en écht antwoorden bieden voor de lange termijn.

Dušica Dražić

Als je deze conversatie naar een hoger niveau tilt, dan kun je het hebben over een nieuwe visie, een nieuw verhaal over het soort wereld waarin we willen leven, gegrondvest op sociale rechtvaardigheid. Daarvoor hebben we volgens Abdullah in een stad als Brussel en een land als België een unieke positie door onze ligging: we kunnen praktische, concrete grensoverschrijdende conversaties aangaan in Europa. 

De toekomst verbeelden

We staan voor een toekomst waarin de crisis het nieuwe normaal wordt. Om met die situatie om te gaan, kunnen we veel leren van organisaties of kunstenaars die gewerkt hebben in complexe contexten. Immers, kunstenaars bekijken, analyseren, reflecteren over en bekritiseren de gemeenschap. Om het met de woorden van Frie Leysen te zeggen: ze “ontwikkelen visies van wat is en wat zou kunnen zijn.” 

Hoe zorgen we dat ze dat kunnen blijven doen, ook in tijden van rampspoed, of wanneer ze op de vlucht zijn, of gewond, of getraumatiseerd? Het is misschien wel de belangrijkste bijdrage die kunst en kunstinstellingen kunnen leveren: een ruimte en context bieden voor kunstenaars om een betere toekomst te kunnen verbeelden.

Herbeleef het publiek gesprek

• Hieronder kan je het volledige gesprek herbekijken. De voertaal is Engels, je kan onderaan via de knop ‘CC’ Nederlandstalige of Engelstalige ondertiteling inschakelen.
• Download de volledige transcriptie in het Engels of in het Nederlands.
• Bekijk enkele foto’s in dit album.

De invasie in Oekraïne en de gelijke behandeling van mensen op de vlucht

Door de Russische invasie in februari moesten miljoenen Oekraïners hun woon- en werkplaats ontvluchten, ook kunstprofessionals. Parallel aan de vraag wat de kunst- en cultuursector in Vlaanderen voor hen kan doen, ontstond er ook een discussie over de gelijke behandeling van vluchtelingen.

Na een hachelijke reis doorlopen veel mensen een lange asielprocedure, dikwijls in de grensgebieden van Europa. Voor mensen uit Oekraïne activeert de Europese Commissie een richtlijn die hen automatisch voor maximaal drie jaar recht geeft op onderkomen en bescherming. Kan deze nieuwe crisis aanleiding zijn voor een duurzame verwelkomingsstructuur in de kunst- en cultuursector hier, voor alle kunstprofessionals die onder dwang hun woon- en werkplaats hebben verlaten?

Kunstenpunt ging hierover in gesprek met organisaties die al jaren artistieke nieuwkomers wegwijs maken binnen ons culturele landschap: Globe Aroma, Fameus, Refu Interim, maar ook Etijahat (Independent Culture) uit Beirut. 

In maart zijn we gestart met wekelijkse zoom-meetings, elke vrijdag van 9 tot 10: vragen van kunstprofessionals in gedwongen mobiliteit worden verbonden met aanbiedingen en mogelijkheden van Vlaamse kunsthuizen. Op basis van deze ervaringen werken we een meer permanent systeem uit waarmee gevluchte professionals – waar ze ook vandaan komen – hun vragen en noden kunnen melden, en verbonden kunnen worden met mensen in de kunstensector die kunnen helpen. Zo’n structuur maakt het ook mogelijk om noden en aanbiedingen te matchen tussen verschillende landen.

Ann Overbergh

Dirk De Wit