Instituting otherwise: over de noodzaak om als instelling voortdurend in beweging te blijven
Kunstenpunt en Mondriaan Fonds organiseerden op 15 juni 2017, in samenwerking met de Brakke Grond in Amsterdam, een netwerkdag voor presentatie-instellingen uit Nederland en Vlaanderen. Elf instellingen uit Vlaanderen en 22 Nederlandse instellingen namen deel. De dag stond in het teken van ontmoeting en uitwisseling over nieuwe manieren van werken en van samenwerken voor instellingen in de beeldende kunst. Drie verschillende visies kwamen aan bod, vanuit de praktijk van een instelling die reeds langer een eigenzinnig pad volgt en twee instellingen die vanuit een transitiesituatie hun eigen werking onder de loep hebben genomen. In een speeddatessessie gingen alle deelnemers vervolgens zelf aan het netwerken.
Tijd om te ‘ontgiften’
Tijdens een workshop in Ljubljana zei de Sloveense criticus Rok Vevar dat we ons niet goed bewust zijn in hoeverre we de logica van het neoliberalisme hebben geïnternaliseerd en dat we ons moeten ‘ontgiften’ om opnieuw tijd en ruimte te geven aan vrijheid en creativiteit.
Werken in de kunsten is werken in een sociaal-economische context bepaald door een neoliberaal systeem, met de positieve en negatieve aspecten ervan. We kunnen niet eindeloos efficiëntie zoeken, kosten verminderen, ons netwerk uitbreiden, subsidies aanvragen, privé middelen zoeken, ons lokaal verankeren én internationaal profileren. De druk op kunstenaars om steeds meer te produceren, om alle vakken te vullen om werk te maken, te tonen en te verspreiden; de druk op organisaties om steeds efficiënter te werken en zich zowel lokaal als internationaal te profileren, maakt dat er amper tijd is voor reflectie, dialoog en creatie.
Anders doen?
Tijdens een brainstorm over internationale coproducties, een paar maanden geleden in Brussel, kwamen volgende voorstellen op tafel:
- delen van contacten en netwerken tussen kunstenaars en organisaties;
- bestaande netwerken uitbreiden en diversifiëren;
- nieuwe manieren van (samen)werking invoeren;
- structurele banden tussen kunstenaars en organisaties instellen om kunstenaars op een duurzame manier te ondersteunen;
- delen van expertise tussen grote en kleine organisaties;
- nieuwe allianties opzetten tussen de kunstenaar, de organisatie, de galerie, de curator en de overheid;
- duidelijke afspraken maken rond de verloning van kunstenaars;
- en vooral tijd nemen voor zelfreflectie en voor inhoudelijk dialoog.
Daarom dit initiatief om presentatie-instellingen uit Vlaanderen en Nederland samen te brengen; om de tijd te nemen om elkaar beter te leren kennen en na te denken hoe we anders kunnen samenwerken ter ondersteuning van kunstenaarsprojecten.
Maria Hlavajova, directeur van BAK in Utrecht gaf in een keynotepresentatie een blik in de keuken van haar instelling. In een prestatiegerichte context bestaat volgens haar het gevaar dat instellingen hun organisatie op automatische piloot gaan runnen. Hlavajova benadrukte de enorme potentie van kunst om zonder voorbepaald kader ideeën te bespreken en ook echt in de praktijk te brengen. BAK heeft zich daarom ontwikkeld als een instituut dat vanuit de basis vertrekt: steeds paraat om te reageren op ontwikkelingen, zowel maatschappelijk als in de kunst. Instellingen moeten zich volgens Hlavajova voortdurend heruitvinden.
De huidige terminologie in de beeldende kunst schiet immers tekort om nieuwe publieksgroepen als vluchtelingen te betrekken. In deze manier van werken past een duurzame relatie met kunstenaars. Zo ging BAK bijvoorbeeld met Arnout Mik of Jonas Staal een jarenlange samenwerking aan. Hlavajova ziet het als een groot probleem hoe kunstenaars nog steeds vaak een sluitpost vormen en niet betaald worden voor hun werk. Hoewel het ook bij BAK niet per se over grote budgetten gaat, worden de kunstenaars altijd betaald en als het kan zelfs opgenomen in hun personeelsbestand.
Niels Van Tomme, directeur van De Appel in Amsterdam bracht een wandelend pamflet over de nieuwe richting die zijn instelling wil inslaan. Ook De Appel wil als organisatie voortdurend in beweging blijven, en zowel de nieuwe locatie in de periferie als de kleinere schaal van de instelling bieden daarvoor kansen. Naar zowel publiek als kunstenaars wil De Appel een open houding propageren, niet als kennisverspreider maar als samenwerkingspartner. Van Tomme zet op dit moment de lijnen hiervoor uit.
Michiel Vandevelde, kunstenaar en curator bij Extra City Kunsthal in Antwerpen kwam via een open call bij de instelling terecht. Hij gaf aan dat de crisis waarin Extra City verkeerde, zorgde voor een ommezwaai in denken: over de lokale inbedding maar ook over hun verhouding tot het publiek. Ook bij Extra City Kunsthal zorgt die transitie voor een herdenken van de rol en positie van de instelling zelf, zo wierp Vandevelde de vraag op of in deze tijd waarin het van belang is om meerdere visies naast elkaar te plaatsen niet beter is om beeldende kunstinstellingen collectief te runnen.
Tijdens de Q&A gaf Maria Hlavajova aan dat het belangrijk is om te benadrukken dat er geen blueprint is voor nieuwe manieren van werken voor presentatie-instellingen. Voor BAK is samenwerken een van de strategieën om hun inkomsten te diversifiëren. Niels Van Tomme benadrukte dat het bij samenwerken van belang is om niet alleen met gelijkgestemden op te trekken. Ook in subsidiemogelijkheden en beleid blijft het volgens Hlavajova noodzakelijk om loopholes te zoeken en steeds de vraag te stellen of het ook anders kan. Pratice what you preach is tot slot voor haar essentieel: als beeldende kunstinstellingen relevante politieke thema’s als rechtvaardigheid en democratie aankaarten, moet dat zich ook vertalen naar het betalen van kunstenaars en het benaderen publiek als gelijken.
Tijdens een Speeddatesessie konden de verschillende instellingen uit Nederland en Vlaanderen contact leggen voor kennisuitwisseling, samenwerking en coproducties. Tot slot werden een aantal deelnemers uitgenodigd om hun ervaringen in de sessies en inspiratie van de dag met de zaal te delen.
Verslag: Lissa Kinnaer (Kunstenpunt) en Sanne Jansen (Mondriaan Fonds)
