Re/set: reizen na de crisis

Quarantaine, afstand en bubbles

Tijdens de eerste lockdown in 2020 werden de meeste internationale reizen voor productie, presentatie of prospectie geannuleerd of uitgesteld. De kwestie rond reizen ligt anders voor een langdurig verblijf in het kader van residenties voor ontwikkeling of productie, maar ook daar werd veel geannuleerd. Een enquête van Transartists tussen 7 mei en 1 juni 2020 (die werd ingevuld door 1,132 kunstenaars en organisaties wereldwijd) geeft aan dat 54% van de residenties werden uitgesteld of geannuleerd omwille van de coronacrisis.

Na de shock van de eerste lockdown was er meer tijd voor het herdenken van internationaal werken. Voor een langer verblijf (langer dan enkele weken) worden reizen overwogen omdat de verplichte quarantaine aanvaardbaar wordt en deel kan uitmaken van het verblijf. Een groot aantal buitenlandse kunstenaars die een tweejarig programma volgen aan de internationale kunstonderwijs instellingenHISK en P.A.R.T.S kunnen in- en uitreizen als essentiële verplaatsing mits het volgen van de test- en quarantaine regels. Dat geldt ook voor kortere residenties van kunstenaars in kunstplekken als bijvoorbeeld Wiels, AAIR, WP Zimmer, QO2, FLACC of Frans Masereelcentrum. Afhankelijk van de regels in het land van herkomst (sommige landen gaan voor enkele weken op slot) werden reizen voortdurend herpland, en zijn extra inspanningen nodig voor het regelen van een visum.

Reizen naar andere continenten is moeilijker: sommige kunstenaars konden voor een langere tijd niet terug naar huis en anderen geraakten niet hier of besloten het reizen uit te stellen. Kunstenares Elisa Pinto (verbonden aan HISK) kon eind 2020 niet terug naar België vanuit Mexico. Na een kort familiebezoek stelde Buitenlandse Zaken de vernieuwing van haar visum steeds uit omwille van de pandemie. Voor haar tentoonstelling verstuurde ze een deel van haar werken en een ander deel werd op basis van haar instructies in het HISK atelier gemaakt. 

Werkplaats voor beeldend kunstenaars FLACC ontvangt een derde van haar residenten uit België, een derde uit Europa en een derde uit de wereld. In 2020 werden alle residenties uit verschillende grootsteden en “COVID-hotspots” (Sào Paolo, New York, Hong Kong, etc.) geannuleerd na herhaaldelijk plannen en herplannen. Om de verplaatsing naar ons land te motiveren, zijn residenties met kunstenaars uit andere continenten meestal samenwerkingen met partners uit binnen- en buitenland. Dit maakt de situatie extra complex. De residenties uit België en Europa vonden meestal wel plaats.

Om annulaties te vermijden heeft het Frans Masereel Centrum voor de eerste drie periodes van 2021 voornamelijk kunstenaars uit België en de buurlanden geselecteerd, bereikbaar met de trein. Ze kozen minder residenten per periode om beter afstand te kunnen houden. De niet ingevulde logeerruimtes konden gebruikt worden voor kunstenaars in quarantaine. 

Ondanks de reisbeperkingen stellen deze organisaties alles in het werk om kunstenaars ruimte en materiaal te blijven aanbieden als ondersteuning voor hen die het meest getroffen werden door de crisis. De werkplekken werden beschouwd als individuele ruimtes waar kunstenaars steeds toegang toe hebben. Voor een groepswerk werden de regels van de bubbels en de social distancing gerespecteerd. Voor contacten van kunstenaars met mentoren werden de regels van het aantal personen dat een individu mag ontmoeten gevolgd. Voor vele kunstenaars viel ook de presentatie van hun werk weg, waardoor de focus van hun werkperiode nog meer op experimenteren werd gelegd. Werkverblijven zijn omwille van de quarantaine periodes langer geworden. Het werken met buitenlandse gastdocenten en mentoren kan voor een deel digitaal opgevangen worden. Voor het andere deel worden, indien mogelijk en toegestaan, versoepelingen aangegrepen om hen fysiek uit te nodigen. Dit uiteraard voor een langere duur en met test- en quarantaine regels. Twee gastdocenten “repertoire” van de Trisha Brown Company in New York kregen recent een visum om bij P.A.R.T.S. te werken.

Als host van de buitenlandse gasten voelen deze organisaties zich meer dan ooit verantwoordelijk voor de veiligheid van hun verblijf. Ze bespreken samen de risico’s zoals ziekte of tijdelijke onmogelijkheid om terug te keren. De risico’s worden afgewogen met de noodzaak van het verblijf voor beide partijen. Alles wordt in het werk gesteld om kunstenaars die uitgenodigd worden te ondersteunen bij de verplichte zelfisolatie. Ze voorzien ruimte, diensten en eventueel een extra per diem voor de zelfisolatie periode. Bij annulatie wordt compensatie overwogen.

Kunstenaars staan bewuster stil bij de noodzaak van reizen en denken na over vraagstukken rond quarantaine en gezondheid. Vanessa Brazeau deed een residentie bij Timelab over commons, persoonlijke ontwikkeling, geld en veerkracht in nauwe samenwerking met lokale gemeenschappen. Ze reisde met de fiets van Berlijn naar Gent om te vertragen. De zelfisolatie – een extreme en eenzame ervaring, was voor haar een vorm van ‘aankomen’ in plaats van meteen aan de slag te gaan bij aankomst. Het was voor haar ook een kans om te reflecteren over wie je bent, waar je bent, waar je vandaan komt en wat je wil doen. 

Beeldend kunstenaar Griet Dobbels werd in 2020 uitgenodigd voor een residentie aan de Birzeit University op de West Bank. Ze moest de nood aan buitenlandse residenten en artistieke dialoog in een volledig afgesloten Westbank afwegen aan de gezondheidsrisico’s in een regio met een beperkte ziekenhuiscapaciteit. Ondanks de wens van beide partijen om fysiek met elkaar te werken zullen de residenties in maart 2021 digitaal plaatsvinden. Dit omwille van de onzekerheden omtrent reizen en medische infrastructuur.

De crisis tekent ook een generatie kunstenaars die ervoor kiezen om hun loopbaan te ontwikkelen in het buitenland. In de podcast Generation XIII volgt Delphine Hesters het parcours van 5 dansers (uit Griekenland, Nieuw Zeeland, Brazilië, Hongarije en Frankrijk) bij P.A.R.T.S. tijdens een periode van 3 jaar (2019-2022). Ongepland wordt hun verhaal vanaf maart 2020 ook een kroniek over de impact van de coronacrisis. 

Geleidelijk aan komt de internationale fysieke prospectie terug op gang: het gaat om essentiële reizen, de reis duurt meestal maar maximum 48 uur om niet in quarantaine te gaan -duurzaam reizen?- en er wordt werk getoond in kleine bubbels die voornamelijk bestaan uit professionals. 

Op afstand, thuis, digitaal

Wat fysiek niet mogelijk is, doen we nu digitaal en vanop afstand zoals bijvoorbeeld de online studiobezoeken en “peer-review” groepssessies. Bij P.A.R.T.S. wordt digitaal onderwijs gegeven zoals bijvoorbeeld online danstechniek, theorieseminaries, hybride lesvormen met opdrachten in de studio voor de studenten en online begeleiding door de docent, en lessen in openlucht wanneer het toegelaten is.

Ook prospectie, matchmaking, workshops en residenties van kortere duur vinden online plaats met aangepaste tools. De één-op-één online gesprekken tussen kunstenaars en curatoren uit Vlaanderen en Nederland, de online gesprekken tussen kunstenaars, producenten en programmatoren/curatoren over elkaars plannen en nieuw werk zoals To Be Continued of PAM p.m. of de internationale sectorontmoetingen zoals European Early Music Summit of IETM events zijn daar goede voorbeelden van. Soms worden er nieuwe digitale werkruimtes ontwikkeld zoals bijvoorbeeld een Wiki als gemeenschappelijke informatie- en ontmoetingsruimte voor een digitale werksessie Bureaucracksy van Constant vzw of een dedicated website als werkplatform voor het Europees project Iterations. 

Er ontstaat meer zorg voor elkaar om, ondanks de crisis, er toch voor te zorgen dat iedereen kan deelnemen: heeft iedereen een stabiele internetverbinding? En heeft iedereen voldoende tijd wanneer de kinderen in quarantaine ook thuis zijn? Kan er een babysit betaald worden van de kosten voor vervoer en verblijf die wegvallen? Kan de afstand via digitale media ook een kwaliteit zijn omdat je letterlijk werkt met afstand, en vanop afstand naar elkaars inzichten en omstandigheden kan kijken?

Kunstwerken worden ook gemaakt vanop afstand. Beeldend kunstenaar Nathalie Vanheule ontwikkelt de live performance The Embrace vanuit België voor haar solotentoonstelling in het Osan Museum of Art in Korea waar ze zelf niet kan bij zijn door reisbeperkingen. Hoe kan je werken vanop afstand met een lokale producent en performers rond lichaam, in een cultuur die heel anders omgaat met lichamelijkheid? 

Fundamentele vragen

Hoe kunnen we bewuster omspringen met reizen? Tijdens de eerste golf werd iedereen geconfronteerd met reisbeperkingen die voor vele kunstenaars en kunstwerkers in de wereld dagelijkse realiteit zijn. Die kunstenaars hebben vaak geen middelen of krijgen geen (of moeilijk) een visum. Kan internationaal samenwerken gelijkwaardig toegankelijk zijn en minder afhankelijk van reizen, en hoe maken we internationale netwerken inclusiever? En wanneer is reizen echt noodzakelijk? 

Internationaal-lokaal

De reisbeperkingen halen kunstorganisaties uit het ritme van hun internationale uitwisselingen en reflexen, en er komt meer tijd en aandacht voor relaties tussen de (internationale) gasten met de omgeving. Naast ruimte en context vormt het lokale weefsel een belangrijke meerwaarde. AAIR nodigde de Antwerpse kunstenaar Guy Woueté uit die via een residentie relaties wilde aangaan met de stad. WP Zimmer ontwerpt een nieuw programma Topos 2 dat de artistieke werkruimte en vraagstellingen verbindt met de lokale gemeenschappen uit buurt en stad. Niet het aantal buitenlandse kunstenaars of het aantal plekken dat een kunstenaar aandoet telt, maar de kwaliteit ervan. De kwaliteit hangt af van de tijd die host en gast voor elkaar hebben om die relatie met de lokale omgeving aan te gaan. Het prototype Transnational and Postnational Practices Manual, dat ontwikkeld werd in het kader van RESHAPE, sensibiliseert voor die vragen bij het internationaal reizen: waarom, en hoe? 

Tijdens de crisis ontstaat er meer aandacht voor de noden van lokale kunstenaars en voor buitenlandse kunstenaars die hier wonen en werken, of kunstenaars die hier wonen en weinig band hebben met de stad. AAIR en Kunsthal focussen meer op kunstenaars uit België.

FLACC had reeds voor de coronacrisis een beleid om minder gehoorde stemmen in het kunstenveld ruimte te geven, zowel landelijk als internationaal. De crisis heeft die ongelijkheden alleen maar versterkt: niet-westerse kunstenaars werden (en worden) nog harder geraakt omdat ze geen financiële steun ontvangen. Ook het ongelijke vaccinatieritme zal hier parten spelen. Daar ligt een verantwoordelijkheid voor de mondiale kunstwereld om naar te handelen. FLACC houdt daarom zijn focus landelijk én internationaal, en houdt rekening met de ecologische impact van reizen.

Niet (meer) reizen?

Sommige kunstenaars beslissen om niet meer te reizen, zodat ze verplicht worden om meer duurzame, eerlijke en inclusieve vormen van internationale samenwerking te ontwikkelen. Het London International Festival of Theatre lanceerde in 2021 een open oproep ‘Concept Touring’ rond ideeën voor internationale tournees met weinig of geen reizen. Kunstenaars als Jérôme Bel beslisten al eerder om niet meer te reizen. Die beslissing van Bel wordt ook bekritiseerd door onder andere Gabino Rodriguez omdat Bel een uitgebreid netwerk heeft kunnen opbouwen waarop hij nu vanop afstand mee verder werkt. Hoe kunnen opkomende kunstenaars uit minder geprivilegieerde gebieden beslissen om niet te reizen als ze dat netwerk nog niet hebben? 

Bij gebrek aan reizen zouden kunstenaars kunnen terugvallen op tips en advies van collega’s maar houdt dit geen risico in van besloten bubbels? Professionals vallen terug op hun bestaande netwerk die niet altijd even inclusief zijn, en bovendien stagneren die netwerken na een jaar zonder fysieke ontmoetingen. Ook in een digitale wereld is er nood aan activiteiten om netwerken uit te breiden en te verdiepen. En fysieke internationale ontmoetingen blijven belangrijk, maar wellicht “bewuster beslist“. De coronacrisis heeft al die vragen rond internationaal werken op scherp gesteld en het zoeken naar eerlijke en duurzame vormen versneld. De komende maanden zijn cruciaal om op dit elan verder te werken. Volg daarom A Fair New World, lees het verslag van de gesprekstafel over internationaal werken tijdens de kickoff in september 2020 en ontdek de resultaten van de tweede oproep rond duurzaam internationaal werken in het kader van A Fair New Idea in april 2020.