Re/set: duurzame biënnales en triënnales

Kwesties

De voorbije 10 jaar kregen de biënnales en triënnales heel wat kritiek : ze spelen teveel mee in de mondiale belangen van kunstenaars, curatoren en verzamelaars, ze staan internationaal in competitie met elkaar, ze trekken hoofdzakelijk kenners en jetsetters aan, ze injecteren een plek kortstondig met kunst en bezoekers zonder een band met die plek, ze staan onder druk van de -wispelturige- politieke en economische motieven van de citymarketing, en ze laten een grote ecologische voetafdruk na, zowel in materiaalgebruik als vervoer. We beschreven deze knelpunten reeds uitgebreid in de inleiding van het artikel over de Biënnale van Venetië. 

Internationaal verbonden, lokaal verankerd

Het voorbije decennium hebben sommige festivals geïnvesteerd in herbronning. Ze kozen resoluut voor meer lokale verankering en voor een inhoudelijk verhaal van kunst en samenleving. De biënnales en triënnales gaan lokaal produceren en werken in dialoog met burgers, lokale politici en andere sectoren zoals onderwijs, toerisme, economie, stedelijke en regionale ontwikkeling,… Dit proces van herdenken lukt alleen maar door te vertragen en door het evenement te plaatsen in een proces op langere termijn.

Sommige biënnales nodigen kunstenaars uit om te reflecteren op de complexiteit van de plek en de dialoog aan te gaan tussen globaal en lokaal. Kunstenaars worden jaren vooraf uitgenodigd zodat ze kennismaken met de regio en haar bewoners om er lokaal te kunnen produceren. De curatoren engageren zich voor de plek door er te wonen met een meerjarige arbeidsovereenkomst dat ook nazorg toelaat. Voorbeelden zijn het Lofoten International Art Festival (LIAF), Contour 2019, Riga International Biennial of Contemporary Art of Dream City in Tunis.

Festivals en triënnales in Vlaanderen, zomer 2021

De coronacrisis heeft deze kwesties alleen maar scherper gesteld. Enerzijds staan we stil bij een systeem dat ons menselijk en ecologisch uitput. En anderzijds snakt de samenleving naar betekenis in tijden van onzekerheid. In de zomer van 2021 staan in West-Vlaanderen vier festivals op de agenda: Beaufort 21 aan de kust, de Triënnale in Brugge, Kunstenfestival Watou en de Biënnale Interieur. Ondanks de onrust die gepaard gaat met het voortdurend uitstellen -het lijkt een tegenstrijdig cliché om te stellen dat we de crisis aanwenden voor een re-set van het systeem- worden er toch belangrijke stappen gezet. 

Heidi Ballet cureert de Beaufort editie van 2018 en 2021 waardoor een dialoog mogelijk is op langere termijn met politiek en lokale gemeenschappen over de relatie tussen kunst, toerisme en de kustlijn. De triënnale verduurzaamt door een permanent beeldenpark van 30 kunstwerken die sinds 2003 werden gerealiseerd. Door de crisis ontstaan er ook andere productieprocessen, dikwijls vanop afstand met kunstenaars. Doordat internationaal reizen beperkt werd, worden er via digitale media nieuwe kansen gegrepen om relaties aan te gaan met buitenlandse publieken.

De Triënnale Brugge is gestart in 2015 vanuit citymarketing van de stad. Het vaste curatorenteam zorgde ervoor dat het festival door de jaren heen verbonden werd met de actuele vraagstukken van het stedelijke samenleven. Het team heeft oog voor die interactie tussen kunst en stad gedurende de aanloop, en tijdens de triënnale, en gaat aan de slag met mogelijke effecten ervan op de burgers en op de stad. De editie van 2021 focust op de minder zichtbare kant van de stad en exploreert naast het toeristisch centrum ook de buitenwijken van de stad. 

In de zomer van 2021 zal Chantal Pattyn (Radio Klara) samen met Peter Verelst en Benedicte Goesaert de uitgestelde editie van het Watou Kunstenfestival 2020 cureren. Na 40 edities omarmt de kleine stad Poperinge het festival en neemt de organisatie en financiering ervan over. Het curatorenteam kiest bewust voor kunstenaars die de relatie met de plek willen aangaan, en wil de kunst dichter bij de bewoners brengen. Ze overwegen zelfs mechanismen van vertraging bij de bezoekers door er bijvoorbeeld het ter plekke overnachten te stimuleren.

Nederland

Sonsbeek 20->24 is een hedendaagse internationale kunstmanifestatie in Arnhem, Nederland. Het festival heeft de organisatorische omslag het meest consequent vertaald. De edities 2020 en 2024 werden samengebracht in één doorlopend programma. Zowel de artistiek directeur als het team van curatoren en een deel van de kunstenaars worden gedurende vier jaren aan het werk gezet. Die tijd is essentieel om een verhaal op te bouwen en erover te communiceren. Algemeen directeur Steven van Teeseling ziet het festival als een boom met wortels in de lokale ruimte van burgers, kunstinstellingen en politiek. Het festival Sonsbeek stelt zich ook omgekeerd de vraag wat burgers en lokale gemeenschappen kunnen bijdragen in de vorm van kunstwerken die daarvoor open staan, of via het levend geheugen van bewoners. Kunnen die ervaringen van bewoners met kunst en wat ze zich ervan herinneren door de jaren heen ook een verhaal vormen dat verweven wordt met het verhaal van de kunstenaars en curatoren? 

Bron: MDD online talks 20 februari 2021: Een gesprek met Heidi Ballet (curator Beaufort Triënnale), Chantal Pattyn (curator Kunstenfestival Watou) en Steven van Teeseling (algemeen directeur Stichting Sonsbeek), gemodereerd door Laurens Otto (curator MDD).