Waarde van Kunst
De onderzoeksopdracht ‘De waarde van cultuur’ vond in 2014 een neerslag in een stevig rapport. De onderzoekers hadden oog voor zowel het meetbare als het onmeetbare van cultuur. Cultuur geeft zin aan een mensenleven, vormt het fundament van een samenleving. Dit is een dynamisch begrip. Door autonome en alternerende stemmen een plaats te geven brengt men bij de maat die een cultuur aangeeft een ‘onmaat’ binnen. De vertrouwde sociale orde transformeert, want de maat van cultuur is relatief. Alles wat is, kan ook altijd anders zijn.
Verbeelding is een onmeetbare waarde
Tussen oktober 2022 en april 2023 organiseerden Reset Vlaanderen, Masereelfonds en Oikos vijf gespreksavonden over rechtvaardige transitie onder de titel (H)Eerlijk verbeeld. De opbouw van elke avond in het Krookcafé staat vast: drie sprekers geven over een specifiek thema een voorzet als verbeelder, doener of uitdager. Daarna gaat een moderator in gesprek met hen en het publiek. Pulse transitienetwerk cultuur jeugd media werkte mee aan de invulling van de avond over de rol van cultuur. Marieke De Munck (curator, VIERNULVIER) leidde op 16 november 2022 thema en sprekers in. Het panel bestond uit Martha Balthazar (theatermaker en auteur) als verbeelder, Koos Hogeweg (artistiek stuurman, Stormkop) als doener en Nikol Wellens (onderzoeker, Kunstenpunt) als uitdager. Hierbij de tekst die ze daar heeft uitgesproken.
In de presentatie van haar boek Moonshot Ambitions stelt economieprofessor Mariana Mazzucato eind 2020 dat cultuur een maatschappelijke ruimte is waar mensen dromen, grenzen verleggen en het daarover met elkaar oneens kunnen zijn.
Hoe organiseren we die tegensprekelijke dialoog met zijn allen? Als cultuur- en kunstwerkers weten we dat dit niet vanzelf gaat. Het is dan ook heel moeilijk om iets te zeggen over de impact ervan. Ik zag eind oktober 2022, in de week na de laatste klimaatbetoging, ‘De Zaak Shell Repetities voor de werkelijkheid’ en was diep geraakt. Of zo’n theatervoorstelling over de wereldwijde klimaatschade van het multinationale oliebedrijf Shell maatschappelijke impact heeft, is dan weer een andere vraag. Ik had de indruk dat de meeste mensen in de zaal niet meer overtuigd moesten worden. De impact bestaat voor mij dan vooral in het bieden van hoop en het gevoel er niet alleen voor te staan.
In de bredere samenleving leeft helaas de perceptie dat de cultuursector niet bezig is met klimaatverandering en sociaal-rechtvaardige transitie. Bij Kunstenpunt en Pulse zien we kunstenaars, medewerkers, vrijwilligers en leidinggevenden grote stappen zetten op weg naar een duurzamere praktijk. Het ontbreekt niet aan particuliere initiatieven en vrijwillige projecten die vanuit cultureel erfgoed, kunsten en sociaal cultureel werk in vele gevallen zonder extra ondersteuning bijdragen aan het maatschappelijk transitieproces. Communiceren over die inspanningen naar een breed publiek is niet de kerntaak van de cultuursector die bovendien ver uit de buurt van ‘greenwashing’ wil blijven. Dat gebrek aan profilering op transitie heeft directe en indirecte gevolgen.
Beleidsmatig is de verdeling van klimaatbevoegdheden zeer ingewikkeld. Ondersteuningsmaatregelen zijn ofwel gericht op burgers, ofwel op bedrijven. Bij de voorbereiding van nieuw beleid krijgt de cultuursector geen uitnodiging voor stakeholderoverleg over pakweg ‘duurzame mobiliteit’ of de ‘green skills roadmap’ terwijl er daarover best wat kennis is opgebouwd. Financiering voor energiebesparende investeringen moet met de al krappe cultuurbudgetten… Een gekend probleem is dat die financiering komt met administratieve drempels van overheden. De regels voor openbare aanbestedingen laten bijvoorbeeld niet altijd de nodige ruimte voor circulaire en duurzame verbouwingen die procesmatig ontwikkeld worden, waardoor toegezegde financiering achteraf toch niet uitbetaald wordt. Wie kan dat financieel risico aan?
Inzoomen op het terrein dat ik het beste ken: de klassieke muziek, de podium- en beeldende kunsten. Het potentieel tot maatschappelijke vernieuwing van kunst bestaat niet uit sluitende antwoorden of concrete oplossingen, maar wel uit voeding voor het denken en de verbeelding. Terug naar mijn voorbeeld van ‘De Zaak Shel’: die brengt niet alleen een boodschap over mondiale klimaatverandering. Het was voor mij artistiek een straffe voorstelling. De narratieve structuur, de keuze van de personages, het fantastische acteerwerk, de manier waarop licht, geluid, kostuums en decor via mijn zintuigen helpen om de complexe inhoud te vatten… alles zat goed en het publiek was muisstil tot na de laatste scène. Anoek Nuyens en Rebekka De Wit, de makers van deze voorstelling, slagen erin om toekomstige generaties en de aarde zelf op het podium te brengen. Blijkbaar hadden zij geen last van de grenzen die auteur Amitav Ghosh ziet in wat binnen een roman mogelijk is.
Het kan ook botsen. Vanuit zijn kennis van de klimaatwetenschap mag journalist Gie Goris het werk van kunstenaar Theresa Schubert in de expo Faces of Water ‘dubieus’ noemen. Ik ga volgende week zelf in Bozar kijken of het werk me artistiek aanspreekt. Wie weet, inspireert haar visuele taal, die hij ‘sterk’ noemt, me tot eigen gedachten over de problematiek van smeltende gletsjers.
De verbeeldende kracht van kunst en cultuur kan hoogstens een inspanningsverbintenis zijn en geen resultaatsverbintenis. Laten we als cultuur- en kunstwerkers ons eigen werk niet instrumentaliseren. De betekeniservaring van kunst kan niet gereduceerd worden tot een toekomstfabriek. Als cultuur en kunst alleen gewaardeerd zouden worden om het maatschappelijke nut ervan, dan aanvaarden we een opdracht van verstaanbaarheid en toepasbaarheid. Hiermee geven we onze autonomie op en meteen ook de vrijzone die verbeelding nodig heeft om zelfs maar te kunnen bestaan. Op de lange termijn is dit dodelijk voor de waarde van cultuur.
Lees het verslag van de gespreksavond.
Referenties
Bekijk een overzicht van relevante literatuur via onze Zotero bibliotheek.
Draagvlak - Duurzaamheid - Erfgoed - Erkenning - Gatekeepers - Instrumentalisering - Kunstenerfgoed - Markt - Media - Poortwachters - Reflectie - Waarde van kunst - Welzijn - Zorg.
