Walter van den Broeck over de Vlaamse podiumkunsten in de jaren 70

Walter van den Broeck begon zijn loopbaan als leraar in het Vlaamse Rijksonderwijs. Later werd hij hoofdredacteur van het weekblad Turnhout Ekspres en richtte hij mee het tijdschrift Heibel op dat gevestigde literaire waarden op de korrel nam. Hij werd, na een aantal autobiografisch getinte romans, bekend met het geëngageerde toneelstuk Groenten uit Balen dat geïnspireerd was door de staking in deze stille Kempense gemeente. Zijn grote doorbraak kwam met de roman Brief aan Boudewijn.

“Er zijn in het leven geen hoofdrollen”

Walter van den Broeck

Je was begin jaren ’70 eigenlijk niet met theater bezig. Hoe kwam je eerste theaterstuk tot stand?

In ‘70 werd ik in een artiestencafé in de Kempen aangesproken door de directeur van het Brussels Kamertoneel, Johan Van Der Bracht, met de vraag of ik een stuk voor zijn gezelschap wou schrijven. Ik was al behoorlijk dronken en hapte toe. ’s Anderendaags belde hij me op en vroeg of ik al een titel had. Ik zei maar heel snel Mazelen, omdat een van mijn kinderen met mazelen op de canapé lag te zieltogen. Dan schreef ik in een paar weken tijd een soort relatiekomedie. Waarom ik werd gevraagd weet ik niet, het moet te maken hebben gehad met bepaalde premies die gezelschappen kregen als ze iets van een Vlaamse auteur speelden. Ik herinner me dat in die periode ook aan mensen als Jos Vandeloo en Ward Ruyslinck stukken werden gevraagd. Ik had intussen een paar boeken gepubliceerd; het kon me eigenlijk niet schelen of dat stuk goed werd ontvangen, want dat was helemaal mijn milieu niet. Tot mijn verbazing werd Mazelen een behoorlijk succes, zodat Van Der Bracht vroeg of ik nog een stuk kon schrijven. Toen wou ik m’n best doen. Ik stelde hen iets voor dat vandaag multimediaal genoemd zou worden, met 8mm camera’s en gesproken woord en muziek. Maar Van Der Bracht was niet enthousiast. Toen werd ik geconfronteerd met die fameuze staking in Vieille Montagne. Ik stond voor de klas in Balen. Mijn collega Jef Sleeckx raadde me aan om daarover een stuk te schrijven. Ik wou dat doen met de bedoeling het een keer of vijftien op te voeren in de buurt en het ook aan Van Der Bracht te geven, als grap. Tot mijn verbazing wou hij daar onmiddellijk iets mee aanvangen. Groenten uit Balen is intussen meer dan duizend keer opgevoerd; ik heb me nog nooit zo vergist als die keer, maar zo ik wil me nog wel eens vergissen!

Zo ben je stilaan de theaterwereld ingerold. Wat volgde erna?

Daarna schreef ik Een andere Vermeer, ook weer voor het Brussels Kamertoneel: een stuk in een stuk, waarin acteurs een geëngageerd theaterstuk repeteren. Het einde van het Brussels Kamertoneel was in zicht. Het was altijd een kwestie van centen, zij hadden ook helemaal geen ruimte om te spelen. Daarna kreeg ik van de KNS een aanbieding om een stuk te schrijven. Ik schreef dus altijd maar op verzoek van theaters. De toenmalige directeur van de KNS, Lode Verstraete, was helemaal mee met de geest van mei ’68 en wou niet als dictator optreden. Hij had begrepen dat het tijdperk van de vaders afgelopen was, dat je nu moest gaan samen zitten, je acteurs inspraak geven in wat gespeeld moest worden. Daar is toen De rekening van het kind uit voortgekomen, een stuk dat speelt in het onderwijs. Dat was meteen mijn afscheid van het onderwijs. Op verzoek van de acteurs van de KNS had de voorgaande directeur Domien De Gruyter mij vier keer laten komen om te praten over een stuk. Maar telkens wanneer we bij het precaire onderwerp financiën belandden, zei hij dat hij eens bij de stad ging informeren of daar nog fondsen voor vrijgemaakt konden worden. Dat is er nooit van gekomen maar bij zijn opvolger ging dat ineens wel. In Gent was er toen een theatertje dat intussen ook alweer verdwenen is: Arena, met Jaak Vissenaken als regisseur en Jaak Veys als directeur. Daar heb ik Greenwich gemaakt. Later, in ’79, maakte ik voor het Mechels Miniatuurtheater Tot ’t nut van ’t algemeen. In ‘80 volgden er twee stukken: Au Bouillon Belge, een allegorie op het samenleven tussen Vlamingen, Walen en Brusselaars, en Tien jaar later: het jaar 10, een vervolg op Groenten uit Balen. Daarin zit een verwijt aan de arbeidende klasse: wat zo hoopvol begon in ’71-’72 had men zich laten ontfutselen door zich onder te dompelen in de consumptie. De begrippen tapis plain en chauffage in m’n stuk stonden daar model voor.

De eerste Groenten uit Balen is waarschijnlijk niet zomaar aan de schrijftafel ontstaan. Trok je de straat op om materiaal te zoeken?

Dat materiaal had ik bij de hand. Ik gaf les in Balen aan de kinderen van de stakers. Die kinderen kwamen angstig vragen wat er gebeurde. Op school waren we daar allemaal mee bezig. Jef Sleeckx werd coördinator van het onafhankelijke arbeiderscomité dat de staking tot een goed einde heeft gebracht. Documenteren gebeurde door gewoon te gaan werken, dat was het leven zelf. Enkel voor de details moest ik opzoekwerk verrichten. Toen de tekst klaar was, trok ik ermee naar een groepje arbeiders om het samen te lezen. Dan kreeg ik opmerkingen over het feit dat er de eerste stakingsdag geen sneeuw lag, of over de voorgestelde premieverhoging. Toen ik hun fiat had kon het Brussels Kamertoneel daarmee aan de slag. Zij zijn naar Balen gekomen, om te acclimatiseren. Ze repeteerden een week lang in het zaaltje waar het stuk zou worden opgevoerd. Het decor – ontworpen door Jef Geys– was een replica van een woonkamer van die mensen uit Balen-Wezel en werd gebouwd door de stakers zelf.

Het is opvallend hoeveel realisme aanwezig is in schrijfproces en decor. Kan je die switch van de gangbare thema’s naar dat naturalisme schetsen?

Ik heb nooit de bedoeling gehad met dat stuk het theater te vernieuwen. Ik wilde mij richten tot mensen die nooit naar het theater gingen, daar ook de kans niet toe hadden, en dat moest in een taal die zij begrepen. Daar heb ik mij naar geplooid. Ik kende het plaatselijke dialect, bepaalde kleurrijke uitdrukkingen. Om de niet-Balenaar, de niet-gewone man, duidelijk te maken dat we wisten waarmee we bezig waren, hingen we in het decor een schilderij zoals je er in meubelzaken vond en vaak bij een eetkamer cadeau kreeg, maar als je het beter bekeek zag je dat het een versie in olieverf was van een werk van Claes Oldenburg, dat jaar te zien in Sonsbeek op de fameuze tentoonstelling Sonsbeek buiten de perken. Daarop stond een gigantisch truweel dat in de aarde stak met daarboven een directeurswoning, alsof die werd opgeschept, in een keurige, vergulde lijst. Er was één toeschouwer die het tijdens de première in de gaten had: de dichter H.C. Pernath.

Wat was het opzet van Groenten uit Balen?

Ik wilde het effect van de staking verlengen. Want die mensen hadden een triomf behaald die hen deed inzien dat ze het zelf ook konden als ze zich ervoor inzetten. Uit die staking is een alternatieve vakbond gegroeid, het Groot Abeiderscomité, dat vijf jaar heeft gefunctioneerd. Daar bestonden geen ledenlijsten van. Als er ergens iets gebeurde waren zij altijd voor de vakbond ter plaatse. Zij hebben zelf veertig voorstellingen van Groenten uit Balen georganiseerd waarvan de opbrengst naar het comité ging. Het ging niet alleen over theater; ik noem het wel eens een bijproduct van die staking, zoals een pamflet. Maar dan niet één in die belerende stijl zoals bij het vormingstheater. Er zat behoorlijk wat kritiek in aan het adres van de arbeider. Het waren niet allemaal heiligen, ze hadden ook verkeerde denkbeelden aangehangen, verkeerde prioriteiten gelegd en zich intussen laten rollen. Dat was de bedoeling en het heeft gefunctioneerd.

Je legt de link met het vormingstheater van de jaren ‘70. Wat is voor jou het verschil? Hoe keek jij naar groepen als Het Trojaanse Paard?

Ik heb daar heel weinig van gezien. Het was toen niet evident om in contact te komen met theater als je niet in een grootstad woonde. Je had de televisieproducties, maar theater dat op dat moment werd gemaakt kreeg je niet te zien. Er was één gezelschap dat de opdracht kreeg rond te reizen, het Reizend Volkstheater. Ik herinner me dat zij in mijn geboortedorp langskwamen. In de parochiezaal heb ik mijn allereerste Shakespeare gezien. Er waren geen middelen om je te verplaatsen, mensen namen hun auto niet om naar een voorstelling in Antwerpen te gaan, men had geen auto. Gelukkig kwam er in het begin van de jaren ’70 in Turnhout De Warande. Toen zag ik een paar stukken van Het Trojaanse Paard, ik snapte de bedoeling maar voelde dat het niet werkte. Zo spreek je arbeiders of het volk niet aan, met het vingertje. Een Engelse dichter Gerard Manley Hopkins zei ooit: ‘Als je mensen iets wil leren dan moet je het op zo’n manier aanbrengen, dat ze denken dat ze het zelf gevonden hebben’. Niet ex cathedra zeggen hoe het moet. Ik had weinig met dat theater. Bepaalde zaken, zoals de karikatuur die men maakte van de kapitalist met de hoge hoed en van Jan met de pet, werkten misschien wel goed op theatervlak maar op een of andere manier voelde ik dat dat niet de meest geschikte aanpak was om de arbeiders tot actie aan te zetten.

In hoeverre was je betrokken: leverde je een stuk af en kwam je enkel kijken naar de première?

Ik zorgde dat ik bij de eerste lezing aanwezig was, dan hoor je meteen wat je moet schrappen. Dan ging ik nog een paar keer naar repetities kijken, maar je moet niet met twee gaan regisseren. Bovendien zou ik een slechte regisseur zijn omdat ik te laat reageer: ik weet pas in het naar huis rijden wat er verkeerd is. Ik voel wel dat er iets niet klopt, maar weet dat op het moment zelf niet te verwoorden. Regisseren laat ik dus over aan mensen die daar wel verstand van hebben en voeling hebben met mijn tekst. Ik ging op verschillende tijdstippen kijken, en zeker naar de generale. Later, met Au Bouillon Belge, had ik een dikke oertekst gemaakt die de acteurs helemaal naar hun eigen bek konden zetten. Het gezelschap BENT repeteerde vlakbij dus daar ging ik vaak naartoe. Wat niet goed was, paste ik meteen aan. Dat was een experiment, in productietijd kwam dat overeen met het afgeven van een kant-en-klare tekst aan een gezelschap. Bepaalde acteurs konden daar goed mee overweg, anderen verkozen een tekst die netjes uitgeschreven was van a tot z. Bij acteurs vind je de meest rare en wonderlijke talenten. Ik herinner me dat Lode Van Beek bij De rekening van het kind tot in het absurde zorg besteedde aan zijn bijrolletje. Hij kwam op de eerste lezing in conciërge-outfit met het embleem van de school, en zette daar een conciërge neer waar tijdens het hele repetitieproces niks meer aan hoefde te worden veranderd. Dan heb je anderen die voortdurend bezig zijn met wat ze moeten doen maar hun tekst niet leren, tot afgrijzen van de anderen. Ik heb ooit naar Jenny Tanghe gebeld, na een repetitie van Tot ’t nut van ’t algemeen, om te zeggen dat ze haar tekst moest beginnen leren, waarop ze zei: ‘ja, maar ik moet eerst weten waar ik mijn handtas moet zetten, en wat daarin moet en wanneer ik die zakdoek daar uitneem…’. ’s Anderendaags rolde haar tekst eruit. Het is een vak apart.

Er is altijd geklaagd, al vanaf de jaren ’60, dat we heel weinig goede Vlaamse toneelschrijvers hebben. Het lijkt of enkel jij en Hugo Claus de Vlaamse dramaturgie van die tijd bepaalden. Hoe schat jij dat in?

Als men mij niet had gevraagd om een stuk te schrijven, had ik er misschien nooit een geschreven. In die tijd ging je naar de KNS, bij Domien De Gruyter, en als je vroeg of je centen kreeg voor het schrijven van een stuk keek hij of je hem vanachter had aangerand. Je moest het als een eer zien om voor de KNS een stuk te schrijven. Ik heb hem toen gezegd dat ik van de dokter drie keer per dag moest eten, en het liefst één keer warm. Dan ben ik niet meer geweest. Hoe wil je nu een eigen dramaturgie ontwikkelen als je daar niet de middelen niet toe geeft? Ik zeg niet dat je auteurs moet bedelven en versmachten onder de middelen, maar je moet hen om te beginnen uitnodigen. Ik heb in Turnhout voor een krantje gewerkt met een twintigtal medewerkers. Die zijn heel schuchter begonnen, maar daar zijn grote namen uitgekomen: Danny Ilegems, Patrick Van Gompel, boekrecensent Jos Borré, Bob Van Laerhoven,… Je moet eerst het orgaan creëren, en dan komt het talent vanzelf boven. Maar dat gebeurde dus niet. Van mijn generatie hebben een paar mensen pech gehad, een paar hadden veel talent maar stierven veel te vroeg. Rudy Geldhof bijvoorbeeld, die nog voor televisie Klein Londen, Klein Berlijn en De bossen van Vlaanderen gemaakt heeft. René Verheezen ook. Er was in Antwerpen het NVT, het theatertje van Will Beckers, dat 3,5 Frank subsidie kreeg, en zich had voorgenomen alleen Vlaams werk te creëren. Een zeer vermetele onderneming, maar daar zijn Rudy Geldhof, René Verheesen en Paul Koeck begonnen. Daar heeft Jan Fabre zijn eerste decor gemaakt! Ik herinner me dat we samen de SABAM-prijs kregen. Ik feliciteerde Will Beckers bij wijze van grap, en hij mij, en hij zei: ‘Ik ben heel blij met mijn prijs maar ze hebben mij wel afgeschaft deze week’. Hij kon geen talent maken, maar kon het wel kansen geven. Dat deed toen niemand, behalve hij en nog een paar kleine theatertjes en die hadden altijd geld te weinig.

Ervoer je het gebrek aan middelen in het theater als een beperking?

Bij mijn derde stuk voor het Brussels Kamertoneel vroeg Van Der Bracht om een stuk te schrijven voor twee acteurs, twee actrices en een decor dat in een bestelwagen kon. Dat is “Een andere Vermeer” geworden, dat is een stuk in een stuk. Door wisselende belichting traden de acteurs die zich in de kleedkamer klaarmaakten in de rol die ze gingen spelen. Bij de BRT hebben ze dat echt in twee verschillende decors gezet. Dat is dan het voordeel van tv. Maar om op je vraag te antwoorden: je leerde werken met dat gebrek aan middelen. Ik heb me dat nooit beklaagd, als ik een stuk maak, wil ik in de eerste plaats dat de acteurs het graag zullen spelen. Ik ben doodongelukkig als ik er eentje zie tussenstaan die liever iets anders doet. Dan ga ik het hem ook vragen. Bovendien maak ik nooit stukken met een echte hoofdrol. Dat is een politieke keuze: er zijn in het leven geen hoofdrollen, ieder moet de kans krijgen zich waar te maken, ook op het podium. Je had nogal wat stukken vroeger waar één acteur mocht uitblinken, terwijl de anderen errond stonden te kijken hoe die ene dat deed. Ze weerspiegelden de tijd van toen. Ik vind dat heel ondankbaar, een uur wachten voor je een brief moet opbrengen is niet echt aanlokkelijk. Neen, ze moeten het graag spelen en iedereen moet zijn kans krijgen, dat geeft aanleiding tot spetterende voorstellingen. Want er is toch altijd een soort concurrentie onder de acteurs; ze willen niet onderdoen voor elkaar. Ze horen de reactie van het publiek en weten dat ze die dag de vedette waren.

Een andere Vermeer gaat over toneelspelers die een maatschappijkritisch stuk repeteren.

Ja, maar die tegelijkertijd hun eigen praktijk in vraag stellen. Een groepje acteurs neemt in de kleedkamer nog gauw even de tekst door van Een andere. Dan gebeurt er iets buiten het theater waarbij de hulp van één van de actrices onontbeerlijk is. Ze staan voor de keuze. Spelen of niet spelen. De ene wil schitteren op het podium, de andere vindt de redding van een kind belangrijker. Dat is het raam waarin Een andere Vermeer gevat zit. En dat stuk gaat ook over een sociaal conflict. Zoals de arbeiders in Groenten uit Balen het werk neerleggen, saboteert hier een ingenieur de boel. Wanneer bij een spoorstaking de machinisten wegblijven, ligt alles stil. Je moet niet altijd iedereen mobiliseren, gewoon de juiste mensen laten staken volstaat. Gedurende heel het stuk zijn ze zich aan het kleden en schminken, op het einde zijn ze klaar om het podium op te gaan. Aan het publiek wordt gevraagd: moeten we spelen of niet.

Kwam jouw idee over hoe je aan politiek kon doen in artistieke middens in dat stuk mee naar boven?

Ik ben vooraf gaan praten met de acteurs, ik vroeg hen waarom ze dit vak hadden gekozen. Het merkwaardige was dat niemand zei dat ze via het acteren iets wilden doen voor de grote groep, of als doorgeefluik wilden fungeren. Een van hen was acteur geworden om niet in een garage terecht te komen zoals zijn broers. Ook in Groenten uit Balen had je acteurs die met de arbeiders niks hadden te maken. Joanna Geldof en Arnold Willems speelden voor de BRT Griekse tragedies, en plots kwamen die in Balen terecht, ze konden nog geen sigaret rollen. Daar een week repeteren en ondergedompeld worden was heel gezond. Ook merkwaardig en uniek was dat zij voor een zaal vol competente critici speelden, ze speelden iets waarvan degenen die in de zaal zaten beter wisten hoe de dingen liepen of afgelopen waren. Dat gaf een heel curieuze spanning.

Dat is het fascinerende aan die periode, dat je plots heel ander inhoudelijk materiaal krijgt, dat het lot van de gewone man theaterwaardig werd. Hoe voelde het publiek dat aan?

Eigenlijk werd mij dat pas achteraf duidelijk. Iemand merkte op dat het de eerste keer was dat arbeiders op het podium serieus genomen werden. Je zag wel eens arbeiders, maar Shakespeare’s sympathie bijvoorbeeld gaat niet uit naar de gewone man. Aan de andere kant had je de marginalen. Maar de man die van 9 tot 5 uit werken gaat, zag je nooit op het podium. Ik denk dat de populariteit van series als De Collega’s later daarmee te maken heeft: mensen herkennen die werksituaties. Vandaag heb je Het Eiland. Ook hier is de actie opgeschoven van het atelier naar het kantoor, dat zegt ook iets over hoe wij opgeschoven zijn. Wat ik deed was dus nieuw toen, hoe ouderwets de vorm ook mocht zijn. Wat is vorm? De buitenkant van de inhoud.

Van politiek theater wordt gezegd dat haar grootste verdienste is dat een aantal vormen veranderd zijn, maar dat was nooit jouw grootste zorg?

Neen, omdat het publiek waarvoor ik werkte daar niet mee bezig was, daar de kans niet toe kreeg en daar ook niet in geïnteresseerd was. Ik wou hen iets zeggen. Voor de mensen uit Balen was het een bemoedigend schouderklopje: ‘dat hebben jullie goed gedaan en nu: en avant!’. Het was een soort hommage aan hun zelforganisatie. Ik heb echt staan kijken van de competentie die zit opgesloten in ‘gewone mensen’, waar nooit een beroep op wordt gedaan, waardoor zij gedoemd zijn tot consumeren. Ik heb ooit meegemaakt dat in mijn straat alle daken waren weggewaaid, toen kwam iedereen buiten en ontstond er spontaan een bijzonder efficiënte samenwerking. Ik had nooit vermoed dat die mensen dat in zich hadden en dat heeft me toen hevig ontroerd. Jef Sleeckx en ik zijn ooit met een aantal leden van het Groot Arbeiderscomité naar dat prachtige Mistero Buffo gaan kijken, in hun tent die voor de gelegenheid in Lichtaart stond. De reacties van de arbeiders waren verrassend. De boodschap was hen compleet ontgaan, maar ze hadden heel veel woorden van lof voor de lichamelijke prestaties van de acteurs. Ze zagen dat theater spelen ook hard werken was en dat apprecieerden ze vooral.

Op welke manier is het vervolg op Groenten in Balen in 1980 een spiegel van de afnemende politiek-maatschappelijke interesse?

Ik wist dat het niet zo’n lang leven beschoren zou zijn of zo’n succes zou hebben, want het dreef op de vleugels van een maatschappelijke beweging. De solidariteit was intussen verdwenen, dat heeft mij zwaar ontgoocheld. Het is er sindsdien niet op verbeterd, het is “ieder voor zich en God voor ons allen”. Zo halen we het niet, maar het zal mijn tijd wel duren zeker? Die vervolgstukken zijn in 1980 gemonteerd door de BRT en twee weken na elkaar uitgezonden. Toen had je nog Willy Courteaux die televisiecommentaar gaf in Humo, hij merkte op dat het tweede stuk dramatisch gezien beter is dan het eerste. Je moet het juiste stuk op het juiste moment op de juiste plaats krijgen. Als je die drie dingen hebt, heb je succes, maar dat kan je niet plannen. In ’70 ben ik daar heel naïef ingerold. Er zijn een paar vreemde dingen gebeurd. Vóór de komst van televisie had je een enorme bloei van het amateurtheater. Elke vereniging speelde theater, één stuk per jaar, meestal in de winter. Soms waren dat verschrikkelijke dingen, maar het was een gelegenheid om samen te komen, en meestal vonden we dat allemaal goed. Met de komst van de tv stortte dat helemaal in. Van het ogenblik dat tv ophield met theater, bloeide het amateurtoneel weer op. Er zijn momenteel 1000 kringen in Vlaanderen, die spelen gemiddeld twee producties per jaar en daar komen zo’n 800 mensen naar kijken. Daarnaast kreeg je in de jaren ’70 ook de reizende gezelschappen: dat was plezierig, je kreeg een waaier van stukken en zag theatertjes uit Gent die in Turnhout passeerden. Dat waren nooit mega projecten; ik heb nooit de KNS in De Warande weten spelen. Het Mechels Miniatuurtheater, dat toen een soort modegezelschap was, zoals de Blauwe Maandag later, kwam wel en had al eens een grootser decor mee. De meeste stukken waren voor een kleine bezetting. Maar die diversiteit was heel leuk. Op een gegeven moment heeft men al die theatertjes de nek omgedraaid, men was ze liever kwijt dan rijk, met het gevolg dat men nu nog voor drie grote huizen wil zorgen. Dat vind ik een verarming. Van die grote huizen verwacht men blijkbaar dat ze voor de export werken. Voor mij niet gelaten, maar mogen daar dan ook meer dan zeven voorstellingen in eigen land van te zien zijn? Ik herinner me dat Au Bouillon Belge destijds tachtig reisvoorstellingen had; als men vandaag een keer of tien reist zal men al blij zijn. Ik vind dit heel jammer. Zoals dat nummer waarin iemand zingt ‘zoveel kanalen op televisie en er is niets te zien’, zo dreigt het ook met theater te worden: alsmaar meer centen en alsmaar minder te zien.

Theater in de jaren ’70 was diverser?

Ja, zo voel ik het aan. Men deed maar wat, maar dat was net de charme van die periode.

Jij maakte de begindagen van De Warande mee. Welke dynamiek bracht het eerste culturele centrum in Vlaanderen teweeg?

De Warande was een verademing in dit zeer benepen, overwegend katholieke stadje dat echt verzuild was. Vlak voor de komst van De Warande staken verschillende verenigingen in Turnhout de koppen bij elkaar om in een zaal de beste producties van het seizoen te brengen. Die samenwerking was heel vooruitstrevend. Diezelfde verenigingen hebben nog een tijdje voor de theaterprogrammering van De Warande ingestaan. In het begin zaten mijn vrouw en ik daar bijna elke dag. Er was nog geen schouwburg, alleen nog maar de grote hal. Eric Anthonis heeft zich daar te pletter gewerkt. Hij was daar ook niet te beroerd voor, sleepte mee stoelen, deed alles. Daar kregen we dingen te zien! Men kwam in die periode van heinde en ver zien naar De Warande en dat gaf haar status.

Hoe kijk jij terug naar de jaren ‘70?

Het was een fijne tijd, maar halfweg werd het saaier dan de jaren ‘60, dat vond ik nog een vriendelijkere tijd. De diversiteit vond ik heel aangenaam, De Warande was toen klaar om die dingen op te vangen. Ik heb daar de meest gekke dingen gezien, Eric programmeerde zowel Franz Marijnen als Bert Verhoye, en het kwam allemaal naar je toe.

Welke sfeer hing er in een stadstheater als de KNS, hoe werd daar theater gemaakt?

Mijn eerste contacten waren rampzalig, want mijn stuk was nog een bestelling van Lode Verstraete, de voorganger van Domien De Gruyter, voor een dubbelfestival in Antwerpen, en het volgend seizoen ging dat mee als gewone productie. Ik had het geluk van te kunnen werken met een ploeg die begon in de KNS en er bleef tot het einde van haar carrière. De generatie van Hubert Daemen, Bernard Verheyden, Peter Strynckx, Marc Janssens, Walter Rits. Een hoop jongelui, ook ouderen als Paul ’s Jongers, Lode van Beek, en de bejaarde Gaston Vandermeulen. Dat hele instituut, daar was iets mee. Volgende anekdote is typerend voor die tijd en ligt aan de basis van de ondergang van de KNS. De regisseur had aan zijn decorateur gevraagd om een grote foto van een kindergezicht op te hangen, die in haar geheel moest kunnen worden verschoven, maar ook in vier panden moest kunnen splitsen. Dat vergde heel wat gezwoeg aan de touwen, en het kwam maar niet in orde. Uiteindelijk was er een speciale technische repetitie. Aan het eind liep alles op wieltjes. ’s Avonds zou de generale probleemloos kunnen worden gespeeld. Maar plots ziet de regisseur de mannen met hun tasje over het podium lopen, en vraagt hen waar ze naartoe gaan, waarop ze antwoordden: ‘Wij gaan nu af, straks komt er een nieuwe ploeg op’. Kortom, die hele repetitie was een maat voor niets geweest! De structuur van de KNS was zo dat je een artistieke en een technische kern had, en die technische kern hing rechtstreeks af van de stad. Dus wanneer een regisseur een opmerking wou geven aan iemand van de technische staf, moest hij zich wenden tot zijn directeur, die tot de overste van de technicus, en die moest dan zijn ondergeschikte terechtwijzen. Zo kun je niet werken natuurlijk, als er in het theater iets misloopt, blijf je gewoon langer. Onder Ivonne Lex werden na een rampzalige generale de technici naar voren geroepen. Ivonne kafferde hen uit. En wie haar heeft gekend weet dat Ivonne kon kafferen. Onbewogen bleven de technici staan. Om één minuut over middernacht kwamen ze weer op gang. Dat was alweer een overuur meer. Dat soort mentaliteit dus. Er is ooit 45 minuten lang een voorstelling stilgelegd omdat er een meningsverschil was tussen de mensen van geluid en licht. In die omstandigheden maak je geen theater. Ik voelde me niet echt geroepen om daar vaak voor te werken. Toen Eric Anthonis in Antwerpen Schepen van Cultuur werd gaf ik hem de raad om de KNS af te schaffen en met een nieuwe structuur opnieuw op te richten. In de Opera was het naar het schijnt nog erger, want iedereen had daar op een ander moment pauze.

De rekening van het kind schreef je ook voor de KNS. Waarover gaat dat stuk?

Het gaat over een leerkracht die vol idealen begint, maar in één jaar tijd wordt fijngemalen door de school met een dictatoriale directeur. De rekening van het kind was een gigantisch succes. Ik herinner me dat één recensent schreef dat hij het vervelend vond dat er zoveel mensen van buiten Antwerpen naar kwamen kijken, wat ook wel iets zegt over de mentaliteit van die recensent, die de KNS blijkbaar als zijn privé-zandbak beschouwde. Het allermooiste was dat Jos Peeters, directeur licht en geluid, zo enthousiast was dat hij, om geen risico te lopen, alles zelf heeft gedaan. Hij vroeg me of ik zo geen stuk over de KNS wou schrijven. Op de receptie durfde Domien De Gruyter niet meer te speechen, omdat in het stuk zoveel commentaar kwam op de speeches van de schooldirecteur en iedereen daarmee had gelachen. Dertien jaar na de creatie in Balen heeft de KNS Groenten uit Balen gespeeld, zeer tegen de zin van De Gruyter. Maar toen een reisvoorstelling in het Brusselse Théâtre Nationale op een staande ovatie werd onthaald, deed hij op de receptie alsof hij aan de basis van dat succes had gelegen. Ik vond het altijd al een heel rare instelling. Ik begreep bijvoorbeeld niet dat ze niet naar elkaars premières gingen kijken, dat sommigen niet met elkaar wilden spelen, dat er telkens wisselende kampen ontstonden, afhankelijk van het stuk dat ze gingen spelen, maar ik weigerde me daarin te verdiepen. Nu interesseert het me nog niet wie welke subsidie krijgt, ik wil enkel schrijven voor een gezelschap dat mij wil spelen.

• Interviewer: Wouter Hillaert 
• Transcriptie: Lene Van Langenhove 
• Redactie: Lene Van Langenhove