À la flamande, een globaal perspectief op nieuwe muziek in Vlaanderen

Dit artikel focust op de huidige stand van zaken van de nieuwe muziekcreatie in Vlaanderen. Aangezien het brede veld van de nieuwe muziek in Vlaanderen in grote mate de internationale muziektrends weerspiegelt in plaats van specifieke nationale of regionale trends te bevorderen, is dit artikel niet bedoeld om een overkoepelende ‘Vlaamse’ esthetiek te identificeren. Integendeel, het juicht de enorme diversiteit toe van de huidige trends, houdingen en ideeën die uit het veld komen. Als gevolg daarvan wordt de definitie van wat het hedendaagse of ‘nieuwe’ muziekveld inhoudt, noodzakelijkerwijs breed gehouden, en omvat het een veelheid aan stemmen uit de experimentele compositie, filmmuziek en zelfs pop/rock-hybriden.

Nieuwe muziek in Vlaanderen is geen eenduidig veld. Het bestaat in en dankzij een wijdverbreid netwerk van muzikanten, programmatoren, instellingen en publiek. Hoewel het artikel de aandacht vestigt op enkele van de spelers die momenteel actief zijn, is de selectie van ensembles, concertzalen, festivals, componisten en beoefenaars die in deze tekst worden opgesomd niet exhaustief en impliceert het geen enkel oordeel over waarde of verdienste. Het artikel heeft veeleer tot doel een aantal van de overkoepelende trends te schetsen die uit het veld komen. In totaal identificeert het artikel drie brede trends in het Vlaamse nieuwe muziekveld. De eerste is een grotere openheid voor dialoog en samenwerking over de traditionele grenzen van het genre heen. Nauw verbonden daarmee is de tweede trend die uit het veld komt: een nieuwsgierigheid naar multimedialiteit of, anders gezegd, naar de combinatie van elementen uit verschillende kunstvormen, zoals video, theater en dans. Tot slot belicht dit artikel ook een trend naar producties die de traditionele conventies uitdagen of verstoren over wat een concert is, kan of zou moeten zijn.

Hyperconnectiviteit en multimedialiteit

“Eendracht maakt macht!” Het nationale motto van België weerklinkt sterk in de Vlaamse nieuwe muziekscene, waar er duidelijk een verhoogde openheid is gekomen voor dialoog en samenwerking tussen de verschillende muziekgenres. Het concept van de ‘nieuwe muziek’ is zich stilaan aan het loswrikken van de traditionele associaties met ‘kunst’-muziek en beweegt naar een dynamisch muzikaal experimentalisme tour court.

Nu de grenzen van het veld steeds vager worden, effent deze nieuw gevonden openheid het pad voor spannende nieuwe samenwerkingsverbanden over de traditionele grenzen van stijl en genre heen. Het mission statement van het Brusselse Echo Collective, opgericht door Neil Leiter en Margaret Hermant, luidt bijvoorbeeld simpelweg ‘collaborate, create, classically’. Deze boodschap is ondubbelzinnig: dit collectief van jonge muzikanten wil expliciet bruggen slaan tussen klassieke en niet-klassieke genres. In enkele jaren tijd heeft Echo Collective een indrukwekkende internationale reputatie opgebouwd, niet in het minst door zijn samenwerking met het ambient muziekduo A Winged Victory for the Sullen en de overleden IJslandse filmcomponist Jóhann Jóhannsson.

Een andere Brusselse groep, het gitaar- en percussieduo The Third Guy, verkent de grenzen tussen compositie, improvisatie en noise-muziek. Elektrisch gitaarkwartet ZWERM transponeert de elektronisch versterkte gitaar – misschien wel hét ultieme symbool van de rockmuziek – naar de klassieke concertzaal, met producties die zweven tussen noise-improvisatie en hedendaagse compositie.

Contrabassist Nils Vermeulen, pianist Wouter Dewit en saxofonist Mattias De Craene hebben allemaal internationale aandacht genoten voor hun werk dat de grenzen opzoekt tussen neoklassieke compositie, ambient muziek en free jazz-improvisatie, terwijl Miaux (het alter ego van de Antwerpse toetseniste Mia Prce) door Europa toerde met haar melancholische soundscapes die het midden houden tussen post-minimalistische muziek en elektronica. In de wereld van de filmmuziek laten componisten als Valentin Hadjadj en Hannes De Maeyer zich opmerken. Zij tasten op dezelfde manier de grenzen tussen klassieke compositie en populaire muziek af. De populariteit van melodieuze, sfeervolle en minimalistische muziek die de grenzen tussen klassieke en populaire genres doet vervagen, is uiteraard zeker niet nieuw. Sinds de jaren tachtig zijn kunstenaars als Wim Mertens voorlopers in het combineren van muzikaal experiment met commercieel succes. Wel nieuw is de manier waarop deze huidige generatie muzikanten een steeds mondialer publiek bereikt.

Het belang van internet en streamingdiensten als Spotify, Bandcamp, en zelfs YouTube mag zeker niet worden onderschat. In een tijdperk van sharing en liking hebben sommige artiesten een immense wereldwijde aanhang gevonden, terwijl ze tegelijk onder de radar blijven in de muziekindustrie

Zo werd de muziek van Wouter Dewit uit Hasselt nauwelijks opgepikt door de mainstream media, terwijl zijn muziek op Spotify meer dan 17 miljoen streams haalde. Naarmate de grenzen tussen wat traditioneel doorging voor ‘klassieke’ en ‘populaire’ muziek steeds verder vervagen, bereiken deze Vlaamse artiesten en ensembles met succes een nieuw publiek van over de hele wereld. Deze hyperconnectiviteit, zowel tussen muzikale genres als tussen Vlaanderen en de wereld, biedt spannende perspectieven voor de toekomst.

Tegelijk zet het toenemende belang van social media en streamingdiensten de traditionele manieren van de sector om muziek te delen en te promoten onder een zekere positieve druk; het spoort de niet-commerciële muzieksector aan om te heroverwegen wat het betekent om vandaag een internationaal publiek te bereiken. In nauwe samenhang daarmee hebben verschillende spelers in het Vlaamse nieuwe muziekveld ook bewezen dat ze steeds meer open zijn voor en nieuwsgierig naar dialoog en samenwerking met kunstenaars uit de wereld van theater, dans en beeldende kunsten. Multimedialiteit, de combinatie van elementen uit verschillende artistieke disciplines, is een centraal begrip geworden in het veld. Dit vertaalt zich meestal naar muziekproducties die uitvoerig worden geënsceneerd en duidelijke dramaturgische elementen bevatten.

Ensembles en collectieven zoals Bl!ndman, Ictus, ChampdAction en Nadar Ensemble blijven een toonaangevende rol spelen in dit soort interdisciplinaire verkenningen. Terwijl Bl!ndman in samenwerking met Muziektheater Transparant en Toneelgroep Amsterdam de wereld rondreist met verschillende grootschalige muziektheaterproducties, blijft Ictus de creatieve alliantie met Rosas, het hedendaagse dansgezelschap rond choreografe Anne Teresa De Keersmaeker, verder uitdiepen. Ondertussen blijven ChampdAction en Nadar Ensemble het begrip ‘muziek’ herdefiniëren door de creatieve mogelijkheden van nieuwe technologieën te verkennen. De crossover tussen technologie en muziek wordt ook breed verkend door creatieve ruimtes en onderzoeksinstellingen zoals Stichting Logos, waar het grootste robotorkest ter wereld is gevestigd, en het Instituut voor Psychoacustica en Elektronische Muziek (IPEM), een onderzoekscentrum aan de UGent dat zich richt op belichaamde muziekcognitie.

Deze voortdurende tendens naar interdisciplinaire creatie heeft ook een grote impact op een jongere generatie muzikanten en componisten. Ensembles zoals het Brusselse strijkkwartet Quatuor MP4, klavecimbel- en slagwerkduo Two Envelopes en vocaal ensemble HYOID stellen multimedialiteit centraal in hun recente producties, maar behouden toch een uitgesproken individuele esthetiek. Muziektheatergezelschap Het Nieuwstedelijk, dat tegelijk gevestigd is in Leuven, Hasselt en Genk, wil expliciet ‘theater voor het oor’ maken.

Verschillende jongere Vlaamse ensembles zijn zelfs ontsproten uit de vele educatieve programma’s voor hedendaagse muziek die deze ensembles lanceerden.

Zo is er de Advanced Master in Contemporary Music van het Koninklijk Conservatorium / School of Arts Gent, dat mede werd opgericht door Ictus en Spectra Ensemble; het ChampdAction.LAbO, een labo voor jonge makers dat zich richt op interdisciplinariteit en het gebruik van nieuwe technologieën; en de Nadar Summer Academy, een zomerkamp voor jonge musici vanaf veertien jaar, dat loopt in samenwerking met MATRIX New Music Centre. With projects such as The Times and The Times Academy, HERMESEnsemble has developed complementary training programmes aimed at young composers.

Out of the (black) box

Overal in Vlaanderen nemen concertzalen zoals Concertgebouw Brugge, deSingel, de Bijloke, Miry, STUK en Handelsbeurs Gent, maar ook operahuizen zoals OperaBallet Vlaanderen (Gent/Antwerpen) en De Munt (Brussel) regelmatig nieuwe muziek in hun programmering op. In verschillende van deze concertzalen vinden ook gespecialiseerde hedendaagse muziekfestivals plaats, zoals TRANSIT en Ars Musica. Het Brusselse kunstenlaboratorium voor experimentele muziek en geluidskunst Q-02, het Antwerpse productieplatform Sound in Motion en het experimentele concertcircuit (en platenlabel) KRAAK stemmen hun programmering meer af op de hedendaagse muziek. Ook buiten de traditionele grootstedelijke circuits is de nieuwe muziek zeer levendig. In Kortrijk biedt concert- en festivalorganisator het Wilde Westen een breed interregionaal platform voor een brede waaier aan hedendaagse praktijken, gaande van klankkunst en hedendaagse compositie tot experimentele vormen van jazz en pop/rock. In Brugge focust Cactus Muziekcentrum op experimentele muziek uit de hele wereld, met een eclectische mix van avontuurlijke klanken, van Toearegrock tot lokale nu-jazz. In Tongeren verkent B-Classic de onderlinge relaties tussen nieuwe muziek en de hedendaagse samenleving via een reeks gemeenschapsprojecten en kunstenaarsopdrachten. En deze lijst wordt steeds langer.

De laatste jaren ziet Vlaanderen echter steeds meer dat artiesten de traditionele black box (die de concertzaal is) verlaten en hun werk willen brengen in meer onconventionele ruimtes. Deze trend dateert al van begin van de late jaren 2000, toen Ictus voor het eerst zijn zogenaamde Liquid Room-concerten lanceerde – grote evenementen op meerdere podia, waarbij het publiek werd uitgenodigd om vrij rond te kuieren en te genieten van een eclectisch geheel van voorstellingen. Vandaag heeft de Liquid Room-reeks van Ictus een soort van cultstatus gekregen, en is het concept uitgegroeid tot een soort minifestival.

Begin 2010 organiseerde componist Serge Verstockt samen met zijn geesteskind ChampdAction een reeks informele en gratis concerten in de Antwerpse Sint-Annatunnel, de voetgangers- en fietstunnel die de linker- en rechteroever van de stad met elkaar verbindt. Ook Nadar Ensemble heeft bewezen een expert te zijn in het ontwikkelen van producties die het traditionele concertformaat overstijgen. In 2012 gaf het de Duitse componist Michael Maierhof de opdracht om een werk te componeren voor ensemble en vier luchtballonnen, dat in open lucht zou worden uitgevoerd op de Grote Markt van Sint-Niklaas. Met zijn Homejacking-project uit 2018 nam het ensemble het idee van zijn artistieke ‘residentie’ in het Concertgebouw Brugge misschien iets te letterlijk. Ze gaven toen een moderne twist aan de achttiende-eeuwse traditie van de Schubertiade door over de hele stad Brugge op te treden in de huiskamers van mensen. Deze nieuwe concertconcepten stellen de rol van de uitvoerders en hun publiek radicaal in vraag en openen letterlijk nieuwe ruimtes voor muzikale experimenten. Publieksparticipatie is een cruciale factor in veel van deze modellen.

Met deze opkomende tendensen naar hyperconnectiviteit, multimedialiteit en publieksparticipatie houdt de Vlaamse nieuwe muziekscène het hedendaagse leven in een ultra-globalistische en inherent pluralistische wereld een spiegel voor. Tot op zekere hoogte accentueert de voortdurende neiging tot dialoog en conversatie ook hoe typisch en inherent Belgisch het huidige nieuwe muziekveld in Vlaanderen is. Want in een land dat niet één, maar zeven regeringen telt, is niets zo belangrijk als samenwerken en het vinden van een gemeenschappelijke basis om op voort te bouwen.

Postlude

Dit artikel kwam tot stand tijdens de huidige wereldwijde pandemie, maar is natuurlijk slechts een momentopname van hoe de dingen ‘vroeger’ waren, voordat het leven zoals we dat kenden zo dramatisch werd verstoord door lockdowns, sociale afstandsmaatregelen en face shields. Hoewel de exacte economische en sociaal-culturele gevolgen van COVID-19 moeilijk te voorspellen vallen, bestaat de kans dat de pandemie een blijvend stempel zal drukken op het vlak van de nieuwe muziek. De auteur is echter optimistisch. Want als er één trend is die zich heel duidelijk heeft afgetekend tijdens de pandemie, dan is het wel die van de veerkracht. Zelfs in het midden van een wereldwijde crisis heeft de Vlaamse nieuwe muziek bewezen dat ze sterk te staat en zichzelf steeds opnieuw uitvindt.

Terwijl het reguliere concertcircuit tijdelijk werd stilgelegd, organiseerde Nadar Ensemble een virtuele uitvoering van het participatieve werk FITTINGinSIDE (2007) van Stefan Prins voor trombone. De kijkers/luisteraars werden uitgenodigd om in te loggen op een Zoom-meeting en een kwartiertje rond te wandelen in hun buurt, terwijl een uitvoering van het trombonewerk live werd gestreamd naar hun hoofdtelefoon.

Het evenement kreeg aandacht van een wereldwijd publiek, en werd zelfs opgepikt door muziekcriticus Alex Ross in een artikel voor The New Yorker. Ondertussen begon de Brusselse componist David Helbich aan een nieuwe compositiecyclus met de naam Scores for Looking out the Window (Eyepieces).

Deze grafische partituren, die de uitvoerders uitnodigen om muzikaal in dialoog te treden met de wereld zoals ze die door hun venster zien, verspreidde de componist via regelmatige berichten op Facebook. Samen met de Deense componist en geluidskunstenaar Lars Kynde stelde Maya Verlaak een online tentoonstelling samen met als titel Perform It Yourself (PIY) Scores, waarin ze kleinschalige partituren verzamelden en iedereen opdracht gaven om die vanuit hun eigen knusse huis uit te voeren. Dit is slechts een kleine greep uit de vele artistieke initiatieven die uit het nieuwe muziekveld in Vlaanderen ontstonden tijdens de rare maanden van de coronavirus lockdown. Aangezien bijna al deze initiatieven op een of andere manier via het internet werden en nog steeds worden verspreid, bereikt de nieuwe muziek uit Vlaanderen nu een publiek van over de hele wereld en is ze mondialer dan ooit.

In het Nederlands is er een gezegde dat luidt: “Het bloed kruipt waar het niet gaan kan”, wat betekent dat men zijn ware aard niet kan verbergen. Dit is meer dan waar gebleken voor de Vlaamse nieuwe muziekscene, die zelfs in tijden van wereldwijde crisis haar drang naar creatieve vernieuwing niet kon onderdrukken. Vandaag sterk staan en op een veerkrachtige manier voortbouwen aan de toekomst: nieuwe muziek uit Vlaanderen is een kracht om rekening mee te houden.

Ontdek onze nieuwe gids over de nieuwe muziek in België (in het Engels)