Kunst en zorg in het zuiden van Frankrijk: verslag werkbezoek Aix-en-Provence

Art, soin citoyenneté werd opgericht in 2022, en geeft individuen en instellingen in Frankrijk de kans om zichzelf in een omgeving van kunst, gemeenschap en zorg terug te vinden, en de band met de samenleving te herstellen. Het platform ondersteunt kennisdeling en samenwerkingen rond artistieke plekken, en projecten die samenwerken met de brede zorgsector. Jaarlijks organiseren ze een driedaagse bijeenkomst voor leden en geïnteresseerden die bestaat uit lezingen, workshops, rondetafelgesprekken, tentoonstellingen en voorstellingen. 

De driedaagse ontmoeting vond plaats in kunstencentrum 3 bis f – een kunstencentrum en werkplaats voor podiumkunsten en beeldende kunst, gevestigd in het psychiatrisch ziekenhuis Montperrin in Aix-en-Provence. Kunstenaars en gezelschappen worden er uitgenodigd voor residenties, onderzoek of om nieuw werk te creëren met een gemengd publiek: van mensen in behandeling tot zorgverleners, en mensen van buiten het ziekenhuis.

Deelnemers

Lees hieronder het verslag van de deelnemers.

• Julie Rodeyns werkt als freelance curator/bemiddelaar, onderzoeker, consultant en trainer gespecialiseerd in intersecties van kunst en zorg. Ze is oprichter en coördinator van het platform en netwerk Through Art We Care.
• Mike Michiels is verpleger, kunstenaar en fotograaf. Hij is mede-oprichter van vzw KAOS en is momenteel coördinator van de werking. KAOS ontwikkelt kunstprojecten met kunstenaars die al dan niet een psychische kwetsbaarheid hebben, en beheert een kunstenaarsresidentie in psychiatrie.
• Erik Thys is als psychiater verbonden aan het UPC KU Leuven en PSC St.-Alexius Elsene. Hij is ook gastdocent aan de KU Leuven. Zijn publicaties gaan over psychose, creativiteit en stigma. Erik cureerde ook tentoonstellingen, en is voorzitter van vzw KAOS.
• Diederick Nuyttens is kunstenaar en projectmedewerker van ‘Zorgzaam (met) erfgoed‘, een samenwerkingsverband tussen Museum Dr. Guislain en KADOC KU Leuven. 
• (Ellen) Lili Vanderstraeten is kunstenaar en performer. Ze is gefascineerd door co-creatie, verdwijnende rituelen en de veelzijdigheid van textiel, met een specialisatie in het verbinden van kunst en zorg. Sinds 2020 is Lili medeorganisator van Spa for Spirits, een experimenteel en artistiek wellnesscentrum, en sinds 2019 co-curator van Celestial Bodies, een internationaal podiumkunstenplatform rond gedeelde praktijken door middel van collectieve actie.
• Tamara Bataire is verpleegkundige, gespecialiseerd in geriatrie en sinds 2021 directeur van het woonzorgcentrum Clos Bizet te Anderlecht. Het woonzorgcentrum maakt deel uit van de woonzorggroep Vulpia.
• Diederik Peeters raakte, ondanks een diploma beeldende kunsten, verdwaald in de stallen van de podiumkunsten. Hij maakt hoofdzakelijk performances, maar werd ook al betrapt op het maken van video’s, installaties en teksten. Peeters lijdt aan een pathologische voorkeur voor verwarring, en daarom wordt in zijn werk de notie van een solide werkelijkheid hardnekkig gesaboteerd. Absurditeiten en tegenstrijdigheden stapelen zich op, en onthullen een universum waarin alles voortdurend verandert en niets blijft wat het lijkt. Peeters is medeoprichter van SPIN, een Brussels ondersteunings- en reflectieplatform voor artistieke praktijken.

Inclusief werken rond kunst en zorg

Vorig jaar nam Petra Van Dyck – psychologe en psychoanalytica met een affiniteit voor kunst – deel aan de eerste internationale bijeenkomst van Recontres art, soin, citoyenneté. In haar verslag stelde zij zich de vraag of patiënten en ervaringsdeskundigen niet meer bij het evenement kunnen worden betrokken. Volgens Diederik Peeters gebeurde dat in de tweede editie van deze rencontres beduidend meer dan vorig jaar, toen vooral de representatieve stem van deelnemende instituten en organisaties aan bod kwam. 

Zo werd de film ‘Je ne me souviens de rien’ opgenomen in het randprogramma – een cinematografisch dagboek dat filmmaakster Diane-Sara Bouzgarrou bijhield tijdens een intense manische episode, die eindigde in een psychiatrische instelling en de diagnose van ‘bipolaire stoornis’. Patiënten en specialisten werden uitgenodigd tijdens de tables rondes waarrond het programma was opgebouwd. Tijdens de pauzes en informele ‘tussenmomenten’ – die op dit soort netwerkevenementen bijzonder belangrijk zijn – waren er meer gesprekken met deze personnes concernées, terwijl dat een jaar eerder uitsluitend institutionele medewerkers waren.

Wanneer instituten en organisaties zichzelf in een netwerk organiseren, stelt zich steeds dezelfde, onvermijdelijke – en misschien paradoxale – vraag: wat met het individu dat centraal staat in onze instituten, en in ons (net)werk? Welke plaats kunnen we hen toekennen? Of die individuen kunstenaars, dan wel psychiatrische patiënten zijn, maakt weinig verschil.

Diederik Peeters

Net als in onze kunstensector, vraagt Peeters zich ook hier af hoe we de onnozele dualiteit tussen individu en instituut – kunstenaar of patiënt, versus instituut of institutioneel medewerker – kunnen overstijgen. “Iemand had het tijdens één van de gesprekken over de voorwaarde voor een werkelijke ontmoetingsruimte: de mogelijkheid om verschillende rollen te kunnen combineren in één persoon (bijvoorbeeld die van patiënt, verzorger, kunstenaar…), of die rollen voortdurend te laten transformeren.” 

Tegelijk kregen standaardvragen als ‘is dit kunst’ of ‘wat hebben patiënten hier aan’ volgens Mike Michiels en Erik Thys van KAOS vzw veel minder de nadruk tijdens dit bezoek, dan bij gelijkaardige gesprekken in Vlaanderen. “In Frankrijk is er naar mijn gevoel een andere traditie in het verbinden van de kunst met de gezondheidssector. Een bewijs daarvan is de samenstelling van het team van 3 bis f, die bestaat uit zowel algemene en artistieke directeurs, administratieve medewerkers, een logistieke en technische verantwoordelijke, twee verpleegkundigen, ervaringsdeskundigen en vrijwilligers.”

“Taalwolken”

Hoewel op verschillende momenten ruimte was voor non-verbale, zintuiglijke ontmoetingen, speelde vooral het verbale een grote rol in alle ontmoetingen. Rondetafelgesprekken, paneldiscussies, verslagen van vergaderingen die werden voorgelezen: de veelheid aan formats waarin op verschillende manieren moest worden ‘gesproken’ was indrukwekkend, hoewel de bijzondere omgeving van deze samenkomst meer mogelijkheid biedt om te experimenteren met andere manieren van uitwisseling en ontmoeting.

Julie Rodeyns ervaarde daarin vooral een gebrek aan aandacht voor de ecologie van het praten: “de betekenis van woorden, hun functie, draagkracht en werking”. “Er was bij momenten weinig aandacht voor verschillende (niet-)verbale communicatiestijlen en -voorkeuren, het erkennen van (machts)dynamieken en beïnvloeding in communicatie. De balans tussen helderheid en begrip enerzijds, en complexiteit en nuance anderzijds. Er ontstonden als het ware ‘taalwolken’,  waarbij woorden worden gebruikt zonder ze diepgaand te toetsen op hun (gedeelde) betekenis. Dan dreigt de illusie dat je (samen) weet waarover je (samen) spreekt, terwijl je eigenlijk enkel bijdraagt aan een Babelse spraakverwarring.”

“3 bis f wordt beschreven als een niet-therapeutische horizontale organisatie, en dat merk je ook. De bezoekers van 3 bis f zijn er thuis en voelen zich gewaardeerd. Ik vaar wel al snel tegen de limieten van mijn kennis van de Franse taal”, geeft ook Diederick Nuyttens toe. “Iedereen gaat hier graag in gesprek en discussie: over het beleid, statuten, werkvormen en hoe kunst kan ingezet worden in een niet klinische context, als katalysator van communicatie en inclusie. Het vraagt veel aandacht om af en toe toch mee te kunnen in het hele verhaal.”

De omgeving als draagkracht

3 bis f is niet alleen een plek om tot rust te komen, maar ook om je creatief te uiten. De locatie vormt een bijzonder collectief waar het bewustzijn groeit over de verbinding van sociaal welzijn en kunst, en de voordelen die er uitvloeien. Wanneer je aankomt in het centrum ben je direct op je gemak. Daar draagt voor Lili Vanderstraeten vooral de omgeving aan bij. “Opvallend zijn de verschillende constructies in klei, hout, hooi en planten, en de vele gesjorde bamboestokken die kleine wegen, tenten en afbakeningen vormen. De tuin is een dragende constructie, en de deelnemers bevolken deze langzaamaan met hun eigen gedachten, voorbeelden en concepten.”

Voor Tamara Bataire versterkt het de passie om te werken met artiesten in het kader van algemeen welzijn. “Ik was enorm gecharmeerd door de uitstraling van het psychiatrische centrum. Initiatieven als deze brengen deze twee werelden dichter bij elkaar, en vergroten het bewustzijn over de voordelen die eruit komen.”

Een notie die de collega’s van KAOS vzw bij bleef, is die van het ‘circuleren’. Het creëren van ruimtes en mogelijkheden voor mensen om zich vrij te bewegen, en het positieve effect hiervan op mensen met een psychische problematiek. 3 bis f vormt zo een plek waar men in-en-uit kan lopen en ‘verschijnen’. En is dit nu net niet wat een theater, museum, bibliotheek, … ook kan zijn: een plek waar iedereen zich naartoe kan begeven en een tijd verpozen? Een plek om te ‘verschijnen’ of te ‘verdwijnen’, zich te laten onderdompelen in een moment van inspiratie, verwondering, spel, rust, schoonheid, kunst en (kritische) bevraging. In een wereld die – soms letterlijk – in brand lijkt te staan, wordt het belang van dergelijke ruimtes cruciaal: een ruimte om op adem te komen, even ‘stil’ te staan en tijd te nemen. Om dan weer door te gaan met nieuwe inzichten, moed, draagkracht en hoop.

Meer info

Wens je meer informatie, of heb je vragen over dit werkbezoek? Contacteer onze collega Dirk.